Preservassion dle lenghe
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
La preservassion ëd le lenghe a l’é lë sfòrs ëd prevnì la dësparission ëd na lenga. A-i é privo che na lenga as perda quand ch’a l’é pì nen mostrà a le generassion giovne mentre che coj ch’a la parlo corentment (ëd sòlit ij vej) a ven-o a manché. La lenga a l’é në strument amportant ëd qualsëssìa società përchè a buta la gent an condission ëd comuniché e d’esprimse. Quand che na lenga a meuir, le generassion ch’a ven-o a perdo na part vital dla coltura ch’a serv për comprendla compléta. Sossì a rend la lenga n’element vulneràbil dl’ardità coltural e parèj la preservassion dla lenga ch’a n’é espression a dventa na question ëd pèis. Second l’UNESCO, dai fàit publicà an sò “Atlant dle Lenghe an Arzigh ëd Dësparission” as fà stima ch’a-i é apopré 6000 lenghe parlà ancheuj e che la metà dla populassion dël mond a parla le eut ch’a son le pì spantià[1]. As registra che pì che 3000 lenghe a son parlà da men-o che des mila përson-e. Ethnologue, n’euvra d’arferiment publicà da la SIL antërnassional a l’ha butà ant un catàlogh le lenghe vive conossùe, e a l’ha stimà che 417 lenghe a sio ans la brua dl’estinsion[2]. Ëd rason përchè a-i sia privo dl’estinsion ëd na lenga[modìfica | modifiché la sorgiss]A-i son vàire fator cha peudo buté na lenga an privo d’estinsion. Un a l’é quand na lenga a l’é pì nen mostrà a le masnà ‘d na comunità, o almanch a la pì part dle masnà. An ësti cas-sì, coj ch’a le parlo ancora a son ëd sòlit ij mèmber pì vej dla comunità e quand che lor a ven-o a manché, la lenga a meuir con lor. Le masnà ch’a parlo na lenga, contut, a son nen pro për sicuré la dzurvivensa ‘d na lenga. Se le masnà ch’a la parlo a son trasferìe ant n’àutr teritori anté cola lenga a l’é nen parlà, as la buta an perìcol. Dij tumult polìtich e militar a peudo ‘dcò buté na lenga an perìcol[1]. Quand ch’as fòrsa na populassion a tramudé ant un teritòri neuv, për adatess-ne a peudo dovèj amprende la lenga ch’as parla ambelelì e lor a finisso për perde soa lenga. Dl’istessa manera, quand ch’a-i é ant un teritòri n’invasion ëd gent forestera, la populassion originaria a peul esse forsà a d’amprende la lenga dj’invasor. Na lenga a peul ëdcò esse identificà con la classa social pì bassa[1]. A cost rësguard, ij pare e le le mare a peudo cissé soe masnà a parlé la lenga dovrà pì soens ant la società për distansiesse da cola ch’a stimo esse la classe pì bassa, e lolì për la promossion social ëd soe masnà. Dòp doi o tre generassion che sossì a càpita, la lenga originaria a l’andrà a perdse fàcil. L’importansa dla preservassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Quand che na lenga a meuir, a l’é mnassà la conossènsa e l’abilità ‘d comprende la coltura ch’a la parlava përchè l’amaestrament, le costume, le tradission oral e d’àutra conossensa arditaria a son pa pì trasmëttù an tra dij parlant nativ. Quand che na lenga a meuir, le siense tanme lenghistica, antropologìa, preistòria e psicologìa a perdo na mzura ‘d diversità ant le sorgiss dij dàit[3]. Manere 'd preservé na lenga[modìfica | modifiché la sorgiss]A-i é vàire idèje an sla mej manera ‘d preservé na lenga. Un-a a l’é d’ancoragé le generassion pìi giovne a parlela mentre ch’a chërso, parèj che lor a-j la mostreran a soa vira ai sò cit. An motobin ëd cas, costa sernìa a l’é squasi ampossibil. A-i é soens motobin ëd fator ch’a buto an perìcol na lenga, e a l’é nen possibil ëd controlé minca un dë sti fator pë sicuré soa dzurvivensa. La Ragnà (l’Internet) a peul esse dovrà për fé chërse la cossiensa an sle question dl’estinsion ëd na lenga e soa preservassion. A peul esse dovrà per fé ‘d tradussion, ëd catàlogh, ëd documentassion e provëdde d’anformassion e d’intrade a ‘d lenghe. Ëd tecnologie coma ij podcasts a peudo ‘dcò esse dovrà për preservé le version parlà dle lenghe e ‘d document ëscrit a peudo preservé d’anformassion an sla leteratura nativa e la linguistica dle lenghe. Ij savant ëd computer a stimo che mach ël 10% dle lenghe del mond a son ancheuj dovrà ant l’Internet. Google a përmet ai sò utilisator ëd serne an tra 36 lenghe, e 28 dë ste-sì a son europenghe d’origin. Lolì a l’é ciàir ch’a buta ai màrgin le lenghe dj’àutre bande dël mond. A së stima che ël 65-70% ëd tut ël contnù dl’Internet a l’é an anglèis[4]. Dovré ‘d document ëscrit për preservé d’anformassion an sle leterature native e sla lenghistica a l’é ‘dcò nen sens’arzìgh e problema potensiaj. Mach përchè na lenga a l’é scrita a veul nen dì ch’a dzurvivrà për la corussion fìsica dij mojen ch’a son dovrà. La tecnologìa a peul ëdcò esse dovrà për preservé l’integrità ‘d version parlà ‘d lenghe. As peudo dovresse vàire dl’istesse tècniche për ch’a son dovrà për preservé ‘d lenghe parlà e anregistré la stòria oral. J’espert ëd preservassion a deuvro vàire sòrte ‘d registrassion audio e vìdeo, comprèise le tecnologìa podcast. La tecnologìa a l’é ‘dcò vulneràbil a le nove tecnologìe. Jë sfòrs ëd preservassion a falirìo s’as perd la tecnologìa per scoté e vardé pr’ esempi le cassiëtte àudio o vìdeo. L’aministrassion për le populassion native dl’America a l’ha publicà la “Reference Guide for Establishing Archives and Repositories," ch’a dëspiega përchè ij depòsit ëd lenghe a son d’amportansa vital për la preservassion a tèrmin longh dle lenghe[5]. A dëspiega lòn ch’a l’é ‘n depòsit lenghistic, coma fess-ne un, e vàire ch’a costa; e a fa na lista d’arsòrse për creé n’archivi e ‘n depòsit. Nòte[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
