Prim carnagi ëd Turin

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ël Carnagi ëd Piassa San Carl ant na stampa ëd Giacomelli.

Ël Prim carnagi ëd Turin a l'é stàit n'ecidi che 'l Regi Esércit dlë Stat Italian a l'ha comëttù, an massand për le contrà dël sénter ëd Turin 55 sivij disarmà dle coalere ch'a protestavo contra 'l tramud dla capital dël regn da Turin a Fiorensa, dl'ann 1864, fra 'l 21 e 'l 22 Stémber. Oltra 'j mòrt a son contasse 133 blëssà.

Prolusion

Certe sorgiss a diso che, fin dal moment dòp l'unificassion djë stat itàlich, a l'era con ël consens dël re programasse ëd tramudé la capital, përchè a l'era nen rispetos anvers j'àutri italian che la capital a l'era na sità sitoà ant ël canton pì a nord-òvest dël teritòri nassional, e dcò ij piemontèis a l'ero stàit informà su sòn, e a l'ero consapèivoj ëd sòn.

D'àutre sorgiss a diso che ij parlamentar anti-piemontèisista a l'avìo sciancà 'l consens al re, ch'a l'era pa vàire d'acòrd, e a gionto che 'l pòpol piemontèis a lo savìa franch pa. As rëscontra che a lo savìo gnanca j'àut fonsionari dë Stat che a sò temp a l'avìo fàit fé tanti travaj pùblich për adaté Turin a sità capital d'un regn motobin pì grand che 'l Regn ëd Piemont-Sardënia, ma sti travaj a son stàit dë sgàir. Ël pì amportant e 'l pì costos dë sti travaj a l'é 'd sigura l'angrandiment ëd Palass Carignan vers Piassa Carl Albert, anandià dël 1863 e maj dovrà da parlament.

La question dël tramud dla capital a l'é sciodùa quand che a l'é stàit publicà an sij giornaj turinèis che la Convension dë Stémber dël 1864, fra la Fransa e lë Stat italian, a contnisìa na clàusola segreta sël tramudé la capital da Turin a Fiorensa. La clàusola segreta a l'é passà a dij giornalista che a l'ha publicà lë scàndol dël 21 Stémber 1864. Turin a l'avrìa chità an ses mèis a esse sità capital.

Sòn a l'ha tutafàit bolversà ël clima ëd chërsùa e spantiament ch'as sentìa ant la sità, e tùit a l'han dlongh ciamasse se 'l tramud a podìa esse dabon na pretèisa esplìcita ëd Napoleon III ëd Fransa, opurament a l'era na manera che j'antipiemontèisista a l'avìo trovà për gavé col ròl ëd prima amportansa a Turin, che ant la stòria dl'Italia a l'era sémper stàit na sità dë sconda amportansa.

J'italian a vorìo ataché Roma, përchè pròpe Roma a l'era la sola opsion, fòravìa Turin, che forsa fin-a ij turijèis a podìo suporté. Roma a l'era stàita na granda capital dël passà e a-j ero gropà tanti sìmboj. Ma l'Italia a l'avìa nen prinsipià da Roma, che dj'agn 1860 a l'era ancor capital dlë Stat Papal, protegiùa daj fransèis. Napoleon III ëd Fransa a vorìa donch na garansìa fòrta che j'italian a l'avrìo nen atacà ël papa, ma 'l tramud a Fiorensa a l'era nen n'idèja fransèisa.

« …donch l'idèja d'ës tramud a l'é d'un diputà italian, e nen ëd Napoleon. Donch a l'é fàuss ch'a l'é stàita coartà. »

(Gazëtta dël Pòpol, 22 Stémber 1864)

A la fin an sla Gazëtta dël Pòpol as arpòrta l'antërvent ant ël Consèj dij Minìster ëd Luis Federich Menabrea, che a amëtt.

« Menabrea a pija a parlé and smonend che 'l goern fransèis dòp ëd grande dificoltà a l'é stàit pront a aceté sta Convension, con na garansìa moral dal goern italian ch'a l'avrìa rispetà e fàit rispeté d'antërven-e nen a Roma. Gioacchino Napoleone Pepoli a l'ha trovà che tramudé la capital a Fiorensa a l'era la giusta garansìa moral. »

(Gazëtta dël Pòpol, 21 Stémber 1864)

La clàusola a l'era stàita signà, oltra che da Pepoli e da Marco Minghetti, prim minìster, ëd Bologna, dcò da Ubaldino Peruzzi, minìster dj'afé interior, ëd Fiorensa, ch'a l'avìa tramà tut ël complòt a favor ëd soa sità, otnisend assé 'd consens antra j'antipiemontèisista. Për lor Fiorensa a l'avìa 'n valor simbòlich bon tanme col ëd Roma, an essend la cun-a dla lenga italian-a, mentre Turin nò.

Ël goern Minghetti a savìa che tùit ij turinèis - baròt, travet e aristocrat - a l'avrìo dautut arfudà ël tramud dla sità capital, për rason conòmiche tanme d'onor. Peruzzi e Pepoli a l'avìo donch prontà 'n dësròl propagandìstich an sij mojen d'informassion, tut favorèivol a l'idèja dël goern Minghetti. An particolar la Gazëtta ëd Turin. Ma Peruzzi a l'é nen limitasse a la stampa, e a l'ha cissà 'd manifestassion pilotà favorèivoj al goern, an sfrosandje da "manifestassion scëtte".

An dzorpì, Peruzzi a l'é stàit bon a espluaté la reassion oltragià dij turinèis për fé chërde che la sità a l'era nen adata al ròl ëd capital, përché abità da na maraja violenta, arbel e fassiosa, e ansì pòch patriòtica ch'a l'era gnanca pronta a arnunsié a sò privilegi për ël magior bin dl'Italia. A l'ha arsurtì an sòn an ciamand an sità un grand nùmer (20 mila) ëd soldà e bajèt inlitrà e con na formassion beusa. An particolar a l'ha ciamà 'd preciàire apòsta për cissé ij passant për le contrà.

Carnagi ëd Piassa Castel

Ël 21 Stémber 1864 na prima coalera 'd gent marcianta a protestava an sénter, e as samblava an Piassa Castel. A l'ero passìfich, ma determinà. Ëd bajet a presidiavo le piasse e le contrà prinsipaj. La pì part dë sti soldà a rivava da d'àutre provinse dl'Italia e a podìo nen capì la lenga piemontèisa, la manera 'd parlé dij protestant. Quand che a-i era na furfa ch'a crijava an còro dëdnans la Questura an Piassa Castel, j'ufissiaj dl'esércit a l'ha comandà dë scassé la gent, dovrand le bajonëtte. Un fanciòt a l'é stàit blëssà al brass. D'antant da Contrà Neuva (Ancheuj Via Roma) a rivava na sconda coalera, con ëd condotié ch'a tnisìo 'l ritm con dij tamborn tabussant. Prima che sta gent a l'avìa podù rivé an Piassa Castel, ij carabinié a l'han saraje la strà. A l'é sentùsse 'n colp ëd bajonëtta an Contrà 'd Pò (nen sparà daj manifestant, ma da n'àutr bajet: Contrà 'd Po’ a l'era a le spale dij carabinié). Antlor j'anlev carabinié ch'a blocavo la coalera an Contrà Neuva a l'ha tacà a l'improvisa a sparé a la gent. A s'é pa sigur che lor-sì a l'han dempì a 'n precis comand dj'ufissiaj, tutun a la fin a son contasse quaranteset përson-e blëssà an manera grav e sëddes mòrt. La pipart dij mòrt a l'ero 'd fanciòt.

Carnagi ëd Piassa San Carl

Ij còrp dij protestant a son stàit gava da për tèra con granda pressa, 'mé s'a l'era capità gnente. Ël dì apress, la Stampa (nen La Stampa d'ancheuj) ëd Paolo Fambri, un giornalista venessian amis dël goern, a l'ha condanà ij manifestant. Nopà ël sìndich ëd Turin d'antlor, ël Marchèis ëd Rorà, a l'ha mandà na visca litra 'd complenta contra Peruzzi e tut lòn che a l'avìa lassà capité contra ij turinèis për soa idèja dël tramud. Peruzzi a l'ha rëspondù an mandand a Turin dcò j'òm dla Guardia Nazionale.

Ël 22 Stémber 1864 a la sèira, apress un dì 'd travaj, an Piassa San Carl a l'ha samblasse tanta gent, tanta 'd pì che 'l dì prima, tuta antërdoà për ël disàster comëttù contra 'd turinèis passìfich. La sità a l'era an asset da guèra sivil. Ël nùmer ëd soldà ant ël sénter ëd Turin a l'era enòrm, e a-i ero dë schere longhe sota ij pòrti ëd Piassa San Carl, Piassa Carl Emanuel II, an Contrà Neuva e an Piassa Castel.

Contut sòn, sti soldà a l'han nen mach tutafàit falì a mantnì l'ardriss, ma a son stàit pròpe lor ch'a l'han fàit sciòde 'l dësardriss, quand che për d'eror ëd comunicassion quèich repart a l'ha tacà a sciopé. D'àutri repart militar a l'han rëspondù a jë sciòp e la gent a l'é trovasse antra 'd bajet ch'a së sparavo antra 'd lor. Ëd manifestant ch'a scapavo sbaruvà a son stàit ambalinà sensa motiv daj carabinié mentre a corìo sota ij pòrti.

Vintetré cadàver a son stàit cujì an Piassa San Carl quand ës massacri inùtil a l'ha chità; d'àutri quìndes a son mòrt ant ij leu ëd prim socors, ant le Farmacìe ëd Contrà Neuva e 'd Contrà Santa Teresa, o ant j'ospidaj sitadin. Ij blëssà a son stàit pì che sent. As capiss vàire ch'a l'é stàit absurd tut sòn, s'as consìdera che tre dij mòrt a l'ero 'd carabinié massà da d'àutri carabinié.

Process e epilògh

An total cole doe sèire 'd repression vorsùa dal goern për dé l'esempi a l'han massà 55 përson-e e a l'ha blëssà an manera grava 133 përson-e. Ël pì giovo dij mòrt a l'é stàit ën tipògraf ëd 15 agn, ël pì vej ën vedrié dë 75 agn; j'àutri, squasi tùit pì giovo che tranta agn, a l'ero 'd calié, cabassin, meisdabòsch, murador, ferovié e forné.

Ël 28 Stémber a l'é robatà 'l goern Minghetti, për la vërgògna dij fàit, ch'a l'é stàit vit stranomà "ël ministé dël carnagi" an dij pamphlet publicà ëd fasson prudenta a Lugan. Prima 'd congedesse ël goern a l'ha fàit për temp a spantié al mond un comunicà anté ch'as disìa che a Turin la maraja armà a l'avìa atacà ij soldà, che a l'ero stàit possà a difendse. Tuta la stampa italian-a a l'ha ansultà ij turinèis an ciamandje "egoista" ch'a vorìo nen perde l'amportansa dla sità pr'ël magior bin dlë stat.

Ij piemontèis an Parlament a l'han fàit fé n'ancesta parlamentar che a l'ha ambaronà ansì tant d'element contra Minghetti e Peruzzi che lor-doi sì a l'avrìo dovù esse processà. Tutun ël 23 Gené 1865, ël dì ch'as dovìa discute j'arzultà dl'ancesta për fé parte 'l process, ël diputà Bettino Ricasoli, parent dl'ex-minìster Ubaldino Peruzzi, a ciama a la Ciambrea ëd discute nen la Relassion d'ancesta parlamentar e fé d'lej s'ëd ròbe pì amportante ant ël nòm dla concòrdia nassional. Apress na longa discussion, anté ij diputà piemontèis a l'han sercà 'd contrasté la retòrica ch'a vorìa coaté ij responsàbij dël carnagi, la larga magioransa dla Ciambrea a vota d'andé nen fòrt a discute la relassion, an arnunsiand l'acertament dle responsabilità dij minìster an caria dij dì dij carnagi.

A j'istesse conclusion a son rivà peui j'anceste dla magistratura ordinaria e dla magistratura militar. La magistratura militar a l'ha processà sinquanteut carabinié, ma a son stàit tùit assolvù. Gnun colpèivol e gnun condanà. Dëdnans a ste conclusion la sità 'd Turin a perd qualsëssìa fiusa vers l'Italia e soe istitussion.

Ël 30 Gené 1865 ant ël Palass Regi a l'é dàit un bal ëd Carlevé; ij nòbij e j'àute gerarchìe dlë stat e dij diplomàtich a son anvità. Ij mèmber dël Consèj Comunal, dont ël sìndich ël Marchèis ëd Rorà, a partissipo nen al bal, mentre na furfa dëspressianta a ambarassa l'intrada dle caròsse dij tanti anvità che nopà a pijavo part al bal. Ël Re d'Italia Vitòrio Emanuel II a ciama donch le scuse formaj dla sità ëd Turin. Dapòst ch'a l'ha nen arseivùje, ël 7 Fërvé 1865 ël Re e la cort a lasso Turin për Fiorensa, an ativand ël tramud dla capital.

Ël carnagi dël 1864 ancheuj

An Piassa San Carl, sël pedestal dël monument dël Caval ëd Brons as peulo ancor ancheuj sciairé le marche dij balin sparà durant sta strage dlë stat italian.