Prima anession a la Fransa
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
La Prima anession a la Fransa a la dura an vàire manere dal 1494 al 1562. As conta për event piemontèis, për via dla sòlita confusion antra stat savojart e Piemont, ma a toca mach Turinèis, Valsusa, Morian-a, Savòja e Canavsan, ën lassand fòra la Val d'Osta, ch'a resta goernà dël Consèj ëd Tùa. Ant un sens largh as peul antende coma moment ëd gran anfluensa polìtica fransèisa ansima a tut ël Piemont, ma l'anession an sens ëstrèit a l'é mach na question anterna dla famija Savòja.
Génesi dl'anession[modìfica | modifiché la sorgiss] Stat savojart e problema dla Lotaringia[modìfica | modifiché la sorgiss]La storiografìa italian-a nassionalista a l'ha la costuma ëd presenté j'event dl'ariv n'Italia ëd Fransèis e Spagneuj coma n'invasion dla penìsola. Ën vardand a la dinàmica stòrica ant na scala europenga, però, a l'é pì descritiv parlé d'un problema dë spartission dla Lotarigia, visadì d'un-a dle tre part dl'Imperi carolin, cola che a l'era mai staita bon-a a desse na strutura unìa, për via ëd soa gran diferensa étnica anterna e dij problema ëd comunicassion. As trata ëd na strèita banda ëd tera ch'a cala giù da 'nt ij Pais Bass fin-a an Toscan-a, ën ciapand andrinta Alsassia, Loren-a, Borgògna, Renania, Svìssera e pianura padan-a. A l'ha andrinta j'ass econòmich e stradaj fondamentaj dl'età mojen-a, ma a l'ha gnun-a strutura aministrativa ch'a peula dì dë rapresentela tuta. Na vira ch'a l'é anda-ie mal ël pian ëd Carl ël Temerari ëd fondé n'imperi ch'a la ten-a ansema, për la Lotaringia as trata mach dë spité d'esse dividùa antra Fransa e Sàcher Roman Imperi Germànich. Ant la stòria as conterà peui dj'amperiaj alman coma dë spagneuj, për via che la coron-a dë Spagna e cola amperial a-j van a la midema person-a. Diferent a sarà sempe ël destin dël Règn ëd Nàpoli, antant përchè a l'é l'ùnich stat dla penìsola ch'a resta squasi sempe fiss ëd confin (gavà le division tra continent e Sicilia) ën essend nen espòst a gnun confin mòbil (che a confin-a mach con lë Stat dla Gesia), e peui përchè a l'é l'ùnich teritòri ch'as peul pijesse mach për mar, donca nen a la portà dj'esércit europengh d'antlora. Ij fransèis as ëslargo a orient[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Règn ëd Fransa a l'ha anandià a spantiesse anvers a orient a spèise dij féod dla Lotaringia fin da quand a l'ha pijait ij teritòri ossitan, peui col dël Delfinà. A l'é natural che a-j varda a lë Stat savojart coma a n'àotr féod balarin da ciapé andrinta a sò confin. Ma a venta nen pensé che ij rè fransèis a l'abio an testa ij confin dla Fransa dël dì d'ancheuj. Për lor as trata dë slarghesse anvers a dij teritòri ch'a rendo, e antramentr ch'a lo fan, dë stabilisé sò règn ën gavand via dj'aotonomìe feodaj da 'nt ij pòst ch'a pijo. Ël prim rè europengh a nen capì che sensa nav ël Règn ëd Nàpoli as podrà miraco pijesse, ma as peul pa ten-se, a l'é Carl VIII ëd Fransa. Dël 1494 a passa për ël Piemont con sò esércit për andé a pijé Nàpoli e col ch'a treuva a l'é un Piemont (nen mach lë stat savojart) motobin malbutà. Lë stat savojart a l'é sota la regensa ëd Bianca ëd Monfrà, ch'a fa la tùa ëd sò fieul, ël cit duca Carl Gioan I, na masnà ëd sinch agn. Savòja e Monfrà as treuvo bele unì, ma nì lor, nì ël Marchesà ëd Salusse a peulo fé àotr che bassé la testa dadnans a ij fransèis. L'anession as anandia ambelessì, për tant che ant ës prim moment ël podej fransèis as treuva a esse esercità për mojen dij vej ësgnor feodaj: Savòja e Monfrà. Luis XII e l'anession nen formalisà[modìfica | modifiché la sorgiss]Dapress a Carl VIII a-i ven rè Luis XII, dont euvra polìtica a men-a ël comand fransèis ant sëj teritòri savojart, monfrin e salussèis a na condission stàbila. Se sot a Carl VIII as podìa parlesse ëd na fase militar ch'a podìa cambié an qualsëssìa moment, con chiel la condission ëd domini a l'é giumaj istitussionalisà, a resta mach da buté nèir ant sël bianch e rende ufissial ël neuv confin. La reassion dij Savòja a l'é cola d'avsinesse a j'Asburgh sempe për via matrimonial. La polìtica militar dël duca Flip Sensa Tera, as preuva a slaghesse anvers a Milan ma a da pa vàire arzultà pràtich, e anlora sò fieul Filibèrt II as marìa con Margarita d'Àostria. A l'é ël prinsipi ëd cola colaborassion con l'Àostria che a-j darà andré lë stat savojart a Emanuél Filibèrt, sempe për via matrimonial. Anession[modìfica | modifiché la sorgiss]Fransesch I e l'anession formal[modìfica | modifiché la sorgiss]Mòrt-ie Luis, ël neuv rè a l'é Fransensch I, che ën essend fieul ëd Luisa ëd Savòja a s-ciàira pì nen lë stat savojart coma un teritòri forest da conquisté, ma coma un ben ëd famija. Dël 1536 sò esércit a pija Turin, che a-j deurb le pòrte sensa combate, da vàire marche as pensa ch'as peula parlesse fin-a ëd na bon-a acetassion. Prima esperiensa statal[modìfica | modifiché la sorgiss]Ës moment-sì a sarà peui demonisà da la propaganda savojarda, ma vàire testimonianse a diso che tut somà la gent a sia trovasse mej sot a j'Orleàn fransèis, che nen sot a ij Savòja dël temp, na famija ëd gent motobin sbandà e pì che d'àotr ampegnà a fesse guèra antra lor. Da ij document ch'a son rivane a smija che la gent a pija le costume fransèise con la midema veuja d'esse stat ch'a mnerà peui ij piemontèis a fesse italian dapress a le guère d'unificassion. Emanuél Filibèrt a noterà an manera obietiva che ij goèrnator fransèis a-i la stan fasend a fé vnì fransèis ij piemontèis, e a vnì fransèis ëd bon-a veuja. San Quintin[modìfica | modifiché la sorgiss]La Bataja ëd San Quintin, rivà a ij 10 d'Ost dël 1557, a s-ciàira n'esércit fransèis batù da un ëspagneul. Col ëspagneul a l'é comandà da Emanuel Filibèrt, che an armerit a l'avrà andré soe tere col Tratà ëd Cateau Cambrésis dël 1559. Da na mira formal as traterà anco' ëd na cession për via matrimonial, a la meuda dl'età mojen-a. Ën mariand-se con Margarita ëd Valois Emanuel Filibert a pija andré le tere dij Savòja coma ben dla sposa. Coma mèistr ëd sirimònie dla part dël duca a-i é Renà ëd Challant. Turin a-j torna a ij Savòja mach j'ùltim dì dë dzémber dël 1562. Consegoense dl'anession[modìfica | modifiché la sorgiss]Pì gran consegoensa dl'anession a sarà che Emanuel Filibert as sërn coma capital Turin, nopà che Chambery, ch'a la resta tròp belfé da ocupé për ij fransèis. Sòn antra j'àotre question a-j buta la paròla fin a la bataja për pijé lë dzora ant lë stat antra savojart e piemontèis. Dapress a sossì as peul parlesse dë Stat piemontèis, e pì nen dë Stat savojart. Bibliografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
