Toscan-a

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.


Toscan-a
Sò drapò
Antè as treuva
Pais Italia
Lenghe italian
Provinse 10: Firense, Prato, Aress, Luca, Pisa, Livorn, Grosset, Sien-a, Pistòja Massa e Carara
Capital Firense
Popolassion
 - total

 - densità

3 729 641 ab.
(Dzèmber 2018)
162,25 ab./km²
Surfassa
 - total

22 987 km²
Comun-e 276
Pressident Eugenio Giani

La Toscan-a a l'é na region d'Italia.
Sò cap-leu a l'é Firense.
A conta 3.729.641 abitant e a l'ha na surfassa ëd 22.987 km².

L'evolussion dël nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]

J'etrusch, ch'a popolavo la region durant ël I milegn aGC, a l'han daje sò nòm. A l'é peui dventà Tuscia durant l'arforma aministrativa dl'imperator roman Dioclessian (284-305), peui ant l'Età ëd mes a l'é dventà Toscan-a.

Geografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

La Toscan-a a confin-a a nòrd con la Liguria, a nòrd-est con l'Emilia-Romagna, a est con l'Umbria e le Marche e a sud con ël Lassio. A òvest a l'é bagnà dal Mar Lìgur e dal Mar Tireni.
Ël 66,5% dla region a l'é fait da colin-e, ël 25,1% da brich e mach l'8,4% a l'é an pian.

Ij fium prinsipal a son:

Ël teritòri[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ij doi ters dël teritòri dla Toscan-a a l'é constituì da 'd tère agrìcole (anviron 25%) e da foreste (anviron 40%).

Clima[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël clima a l'é mediterani, con dj'istà càude, ëd sòlit sëcche, e dj'invern dle vire piuvos. Le temperadure estive, an luj e ost, a peulo rivé a dij livej elevà ant le sità, an particolar a Firense.

Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]

L'età antica[modìfica | modifiché la sorgiss]

Durant ël I milegn aGC j'etrusch a popolavo la region.
Grassie a soa superiorità militar, vers ël 450 aGC ij roman as son ampadronisse dle sità etrusche. L'anession a l'é rivà dël 351 aGC. Ant ël I sécol aGC la lenga etrusca a l'era bele che dësparìa.

Ël cristianésim[modìfica | modifiché la sorgiss]

La region a l'é cristianisà antra ël II e ël IV sécol. Cand dël 313 lë strument ëd Costantin a autorisa la pràtica dël cult cristian, la Tuscia a l'era già organisà an Cese locaj: le numerose sede episcopaj ëd Toscan-a a dato ëdcò lor a costa época.

L'età ëd mes[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ant l'Età ëd mes a-i é le dominassion dij longobard e dij franch. Gran part dla Toscan-a meridional a l'é dominà da j'Aldobrandesch.
Un-a dle conseguense prinsipaj dle dominassion dij franch a l'é ël dësvlup dël feodalésim. Ës sistema ëd féod, caraterisà da la liura ëd fedeltà dël vassal vers sò sgnor, a l'ha 'me conseguensa la division dël teritòri dla Toscan-a e dël podèj polìtich. La dariera feodataria ëd Toscan-a, la contëssa Matild (1046-1115) a riess a riunì scasi tuta la region sota soa dominassion.

Vers ël 1100 a-i nasso le corporassion an Toscan-a: ij borzoà, ij mërcant e j'artisan e elegio dij cónsoj, dij prior e dj'ansian, duvertand parèj la stra a la sità-repùblica lìbera.

La via Francìgena e ël comersi[modìfica | modifiché la sorgiss]

La stra prinsipal ch'a gionz l'Euròpa setentrional e sentral con Roma a traversa tuta la Toscan-a: a l'é la via Francìgena.
La popolassion dle borgià batìe arlongh cost ass a aumenta an pressa e la conomìa a arsèiv un posson armarchèivol.

Vàire fator a contribuisso al dësvlup urban: le rèndite procurà dai drit ëd dugan-a, la vèndita dij prodot agrìcoj e artisanaj locaj, l'atività continua dj'obergi e le relassion comersiaj antra ij mërcant forest e le metròpoj.

L'Arnassensa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Apress la mòrt dël darié dij Médici, Gian Gaston (1671-1737), restà sensa ardité, ël granducà ëd Toscan-a a passa sota la ca ëd Loren-a: dël 1737 Fransesch Steo, granduca ëd Loren-a e futur imperator Fransesch I a dventa granduca ëd Toscan-a. A la mòrt ëd chiel-sì, dël 1765, a l'é s`scond fieul, Pero Leopold, ch'a-j suced.

Sota l'anfluss austrìach, la Toscan-a e la Lombardìa a son l'oget d'arforme an tuti ij camp e a dvento un model europengh dij Lum. Ij privilege dij tribunaj, le struture giudissiarie arcàiche, ël drit d'arpar ëd le cese, le corporassion d'artisan e d'artista a son abolì; grassie al suvament dij maré toscan, ij teren a l'agricoltura a son ameliorà; ël sistema scolàstich a l'é arformà; la medzin-a e la notomìa a son pi nen confinà ant j'ospidaj, ma mostrà a l'università.

L'Arsorgiment[modìfica | modifiché la sorgiss]

Durant l'Arsorgiment la Toscan-a a dventa leu ëd rendevó d'òm coltivà, ëd socetà segrete e ëd cospirator.

Ij fàit pi armarchèivoj a son la creassion dël Gabinet sientìfich e literari, dël 1821, e la fondassion da part ëd Gian Pietro Vieusseux dël giornal Antologia, ch'a seurt dal 1821 al 1833, andoa ch'as esprimo dë stòrich, scritor e siensià.

Ël granduca Leopold II a reagiss ai batibeuj arvolussionari dël 1848 con la repression e l'aplicassion dë mzure dure e as manten al podèj mach con la protession dj'armeje austrìache. Dl'avril 1859 as na scapa; as proclama la repùblica provisòria dantorn al baron Ricasoli.

Dal 1865 al 1871 Firense a dventa capital dl'Italia.

Conomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

La Toscan-a a l'é la prinsipal region torìstica dl'Italia: a acheuj tuti j'agn pi 'd 4 milion ëd visitador. Ës setor a arpresenta un-a dle sorgiss d'intrade pi amportante për la region.

A l'é un-a dle grande region agrìcole d'Italia, arnomà an particolar për ël vin, l'euli d'oliva, ij formagg e le specialità da salumerìa.

Ël sot-seul a l'é rich ëd mineral ëd fer (Elba e Grosset), ëd màrmol (Carara, Prato e Marema), ëd mercuri (Mont Amiata) e ëd carbon (nòrd ëd Firense).
D'andustrie a son anstalà arlongh la còsta setentrional; an particolar dle bòite për ël tratament dij metaj davzin a Piombin, dle rafinerìe davzin a Livorn e dij compless chìmich e farmacéutich.

Ij pòrt ëd Livorn, ëd Marin-a ëd Carara, ëd Piombin, ëd Viaregg e ëd Pòrt Sant Ësteo a son dij sènter ëd pësca.

Ij vin e la cusin-a[modìfica | modifiché la sorgiss]

La Toscan-a a l'é n'amportant produtor ëd vin an Euròpa. Antra ij vin bianch a l'é arnomà la vernaccia. Antra ij vin nèir: ël chianti, ël brunello ëd Montalcino, ël vin nòbil ëd Montepulciano. Na specialità a l'é ël vin sant, un vin doss da serve da aperitiv o con ël doss.

Antra le specialità dla cusin-a toscan-a a-i é: la bistëcca a la fiorentin-a (carn ëd beu fàita andé a la grija con l'òss), la tripa a la fiorentin-a (a la sàussa ëd tomàtiche), le papardele a la levr (pasta con sàussa ëd levr), la ribollita (supa ëd còj ai faseuj e a le vërdure), ël risòt nèir (ris a l'anciòstr ëd sepia), lë stocafiss a la livornèisa (merluss sëccà cheit con euli, vin e vërdure), le bruschëtte (fëtte ëd pan brasatà fërtà con l'aj e bagnà d'euli), le sautisse, ël formagg ëd fèja, la mossarela ëd bùfala, ij cantucci (doss a le màndole).

Sità e provinse[modìfica | modifiché la sorgiss]

La Toscan-a a l'ha 10 provinse:

Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël Pressident dla Region a l'é Eugenio Giani (dal 21/09/2020).

Anliure esteriore[modìfica | modifiché la sorgiss]