Scala ëd temp ëd le tre età
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Ës sistema-sì a l'é pì che d'àutr belfé a dovrelo për parlé dël progress dle culture europenghe, contut che a sia dovrasse ëdcò për la stòria d'àutri pòst ant ël mond. A l'é un sistema che soèns as fa critiché për esse basà tròp an esclusiva ant sla tecnologìa. Adoss[modìfica | modifiché la sorgiss]Soa antrodussion formal a l'é acredità a Christian Jürgensen Thomsen (danèis) ant j'agn '20 dël 1800, che a la dovrava për classifiché j'element ëd la colession che peui a l'é avnuita a esse ël Museo Nassional dla Danimarca. Thomsen a l'era pa ël prim a dovré la produssion dj'utiss coma criteri ëd classificassion dle società preistòriche; al prinsipi dël sécol che a fa XVIII Nicholas Mahudel (fransèis) a l'avìa smonù un sistema che a jë smijava cost, e viaman soa idèja a l'avìa trovasse dj'estimador. Thomsen e sò predecessor a fortìo che gnun a sarìa pa mai stait-lì a dovré dj'utiss an pera se a l'avèissa podù avejne ëd coj an brons, e che ant l'istessa manera gnun a l'avrìa pa mai dovrasse dj'utiss an brons se a l'avèissa podù trovessne ëd coj an fèr. Ën rasonand che ël progress a dev esse rivà ant na sequensa cronològica, a l'ha smonù dë dovré sossì coma fondamenta për la datassion dij manufat e dij sit. Un sistema parej a l'era bele che rivolussionari e a l'é stait motobin d'agiut a deje deuit a la disorganisassion che a-i era ant jë studi d'archeologìa fin-a antlora. Division[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ël 1865 l'età dla pera an Eurasia a l'é staita për la prima vira classificà antra Paleolìtich e Neolìtich dasend-je dapress a coma che John Lubbock a l'avìa dovrà ste paròle-sì an sò lìber Prehistoric Times (Temp dla preistòria). Col temp vàire àutre sudivision a son fasse për divide tute j'età antra session che as diso "veja", "mesan-a" e "tarda" (ò pura "àuta", "mesan-a" e "bassa" ant ël cas dël Paleolìtich). Ma j'archeòlogh african a preferisso dì Prima Età dla pera, Età dla pera mesan-a e Tarda Età dla pera. An chèich region as deuvro ëdcò ij perìod dël Mesolìtich e dl'Epipaleolìtich, che a-j resto piassà antrames a Paleolìtich e Neolìtich, ma coste a son ëd paròle che a l'han pa avù ëd gran arconossiment antërnassional fin-a a j'agn '30 dël 1900. An vàire culture, lòn che a l'é trovasse an archeologìa a l'ha fàit gionté n'Età dl'Aram antrames a Neolìtich e Età dël Bronz. La paròla Megalìtich a l'é pa na datassion, a dis mach ëd la costuma dla gent ëd qualsëssìa moment dël temp ëd dovré ròch e rocon ant le costrussion. Datassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël progress ant ij camp dla seriassion, tipologìa, stratificassion e ant col dla datassion associativa dij manufat e djë stij a l'han viaman avù l'efet ëd rafinè ël sistema. Comsëssìa, la scala dle tre età a podìa pa deje a lòn che as trovava na data precisa: tut a l'avnisìa mach piassà ant sna scala relativa. A son fasse djë sfòrs motobin gròss për riesse a buté an relassion antra lor le sequense elaborà për l'Euròpa e l'Avsin Orient con la cronologìa datàbila dl'Antich Egit; ma fin-a a la metà dël sécol che a fa XX a l'é pa staje gnun sistema sientìfich che a dèissa dj'arzultà convincent e che as podèissa dovresse an manera direta ansima a lòn che as trovava. Për fé lolì a l'é dovusse spité d'avej la datassion a carbònio. Problema[modìfica | modifiché la sorgiss]Fin da quand che a l'é staita anventà a l'é stait motobin malfé a dovré la scala dle tre età fòra dl'Euròpa. Chèich cultura a l'ha sautà via d'amblé dij passagi ò pura a l'ha gnanca pa mai avù manca dë feje. Pr'esempi le tribù dl'Amassònia ant l'América Meridional a resto ancó al Neolìtich, e a l'é pa mai ëstaje gnun-a Età dël Brons a meridion dël Sahara; ël progress tecnològich ambelelì a l'è sautà bele drit da 'nt la pera al fèr. A l'é ëdcò s-ciairasse motobin ampressa che ël passagi da n'età ant n'àutra a l'é pa rivà tut ant un moment precis. An Euròpa dj'utiss an selce a son restà ant ël dovré dla gent fin-a a l'època dël fèr, an manera pì limità, ma antant a son restà. Ant sël pat, ij prim travaj an metal soèns a ven-o fòra da lòn che ant sens técnich a dovrìa esse Neolìtich. L'amzuré ël progress dle società dovrand ël sistema dle tre età soèns a da dj'arzultà nen dij pì precis, përchè vàire livej ëd dësvlup cultural a son rivà an società diferente a dij moment motobin diferent ëd soa stòria tecnològica. Pr'esempi, l'Età Clàssica dla Siviltà Maya a l'avìa na matemàtica e n'astronomìa che a podìo steje a la pari con cole dl'Arnassiment an Euròpa, ma parland ëd tècnica a l'era ancó a l'età dla pera. J'Inca a l'avìo pa gnun sistema dë scritura ant ël sens che i-j doma nojàutri a la paròla, ma ël metal a l'avìo anandiasse a travajelo già dal 1500 aGC. Ij giaponèis as fasìo ëd teracheujta bele che dal 10.000 aGC, ma a travajé ël bronz e a coltivé ël ris a l'han pa ancaminasse fin-a al 1000 ò al 500 aGC. Contut che sto sistema dle tre età a sia viaman pì butà an dùbit da lòn che an dis l'archeologìa moderna, a resta ancò sempe la fondamenta dl'archeologìa preistòrica, përchè la terminologìa a l'é rintraje ant la testa a la gent e a j'archeòlogh. Con lòn che a resta motobin ciàira da capì e da spieghesse, a fa an manera che a sia belfé presenteje al pùblich tant la dissiplin-a che ij temp motobin longh dont as trata an archeologìa preistòrica. Età derivà[modìfica | modifiché la sorgiss]La costuma dë dovré un chèich material ò prodòt për definì un moment dla stòria dl'òmo a l'é spantiasse ëdcò fòra da ij confin dl'archeologìa. L'espression età dël petròli a l'é staita dovrà për dì dël sécol che a fa XX e dël prinsipi ëd col che a fa XXI. Ël gran dësvlup dij viagi an reoplan a l'ha batià l'età dël jet, antramentr che as dovrava "età dël silicon" për dì dla gran dominansa che ant j'ùltim temp ij calcolador a l'han pijait ant la vita dla gent. L'avej trovà vàire mila giade travajà ant la region dël Liangzhu ëd l'Antica Cin-a a sò temp a l'ha ëmnà a dovré l'espression "Età dla Giada" për dì d'un temp anans ëd l'Età dël Brons ([1]). Mach che sta giada a l'era mërcansìa da sgnor, nopà che esse ròba dël dovré corent, e donca "età dla pera" a resta ancó sempe n'espression pì descritiva për ël moment dont as parla. Vardé ëdcò[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
