Stòria dla Valsusa-Viabilità Roman-a

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Impat sossial e técniche ëd costrussion dje stra

La stra roman-a ëd la Valsusa, fàita fé da August, a vira dzorsota ël mond dij valigian nen manch che la presensa dla cultura roman-a. Mach për dine un-a, soa costrussion a l’ha da esse un travaj che a men-a ant la val vàire ingenié specialisà e a ciama a travajé la pì part ëd la popolassion local. La costrussion ëd na stra roman-a a ven ën sinch part:

lë sgav, che a pronta ël tracià dla stra, e donca as peul nen fesse a truch e branca, ma a va bin calcolà, ën manera che ij chèr a peusso virè (a-i van daj 5 a j’8 méter ëd curvatura) e che la pendensa a sia mai pì che ël 20%;
la pòsa dlë statumen, la fundamenta dla stra, fàita ëd ròch e con në spessor mìnim ëd 30 sëntim;
la pòsa dla ruderatio, na mës-cia ëd pere rionde e caossin-a, che a coèrta la statumen e a l’ha l’istess ëspessor;
la pòsa dël nucleus, ën seul ëd giàira gròssa, che a tiro seuli con dij cilìnder, tan-me che al dì d’ancheuj as fan seuli jë stra asfaltà e ij gieugh dë bòce;
la pòsa dël pavimentum, në stèrni ëd lòse gròsse, për sòlit ëd na pera che a diso silex, d’adoss vulcànica e motobin resistenta. Ël pavimentum a l’é fàit a schin-a d’aso, ën manera che la pieuva as frëmma pa ant sla stra.

Topologìa dla rèj stradal

Na via roman-a ëd Pompej, che an da l'idèja ëd coma che a dovèisso esse le stra che a passavo për ij borgh roman dla Valsusa

La viabilità roman-a an val ëd Susa a l’é fàita ëd na stra che a passa për la snista orogràfica dla Dòira Rivaria, da Caslëtte a Susa. Ambelessì la stra a së sdobia vàire vire:

da 'n Giajon a la rintra an Val Claréa, peui a la monta al Còl dël Clapier e a la rintra an Galia passand për ël Valon dël Savin;
da 'n Susa a la riva an Bardonecia e peui ën Galia për ël Còl dël Rhò;
da Ols a-i part la stra che a la riva al Monginevr.

Donca n’età roman-a a-j é pa dë stra che a passo për ël Monsnis modern. E a venta dì che, ëd tute ste stra për ij vàlich, l’ùnica pavimentà a l‘é cola dël Monginevr.

Giurisdission e impòste

La stra a la resta sota la giurisdission ëd Còsio da ‘nt la statio ad fines ëd Drubiaj (aranda a Vian-a), fin-a la statio ad martis (che a restava andoa che al dì d’ancheuj a-i é ël borgh dël Monginevr) e a j’àutri pass. La statio ad fines ëd Drubiaj a l’é andoa che le mërcansìe a pago la quadragesima galliarum, ël dassi dël 2,5% che a-i é dzora a tut lòn che a viagia tra Galia e provinse italian-e.

La stra coma ciav dle comunicassion antra Italia e Galia

Për bogesse antra Italia e Galia a-i son mach tre vie:

costa,
cola ch’a la passa për Osta (che ant l’ora as ciama Augusta Prætoria),
la costera (la via Aurelia).

Për le montagne costa-sì a la resta motobin pì legera che nen cola d’Aosta, e con lòn la Valsusa as tira ël gròss dël tràfich. La stra a la travaja tut l’ani e la gent dël pòst a la ten polida da fiòca e giassa. A Turin (Augusta Taurinorum) a jë stan ij tabellarii Augusti, ël personal dël servissi postal privà dl’imperator, che a dòvro la stra për ëmné soe neuve. Con costa stra (e con la fondassion ëd Turin) la val a chita d'esse un tòch ëd Galia Transalpin-a spërdù për ij brich e as treuva antegrà ant la circolassion antra Galia Cisalpin-a e Galia Transalpin-a.

Condission dla stra aj temp d'Amian Marslin

Ant ël 355 dGC lë stòrich roman Amian Marslin an lassërà na relassion ant sël teritòri dla Valsusa. Bel dël sò travaj a son vàire carte geogràfiche con l’indicassion dle distanse antra ij leu pì avosà. Marslin a dis la Valsusa «la stra për j’Alp la pì amportanta e traficà». Dël Monginevr an lassa na descrission, andoa a conta che «da ‘nt sima dla banda italian-a a-i é na pian-a ëd sèt mija, che a la va fin-a a la stassion che a diso ëd Marte, e da ambelesì a s’àussa na montagna motobin àuta e bruta da passé, fin-a a dzora la sima dla Matron-a, che a diso parèj përchè ambelelì a l‘é mòrt-je na fomna nòbil. Da cost pòst-sì as anandia na stra pì bela, andoa che as peul andesse pì ampressa, tut giù fin-a al castel ëd Brigantium». Sòn quand che da la costrussion ëd la stra a son già passaje bele che 300 agn.