Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Blason dla Sità 'd Nissa Marìtima
La Dedission ëd Nissa Marìtima a la Savòja a l'é 'n document dël 28 Stémber 1388 ch'a caceta l'unificassion ëd Nissa Marìtima e 'd soa teraferma al Ducà ëd Savòja, con la creassion dle "Neuve Lande ëd Provensa" dla Ca 'd Savòja che, dël 1526 a dventran la Contà 'd Nissa. L'original còpia dë sta Charta dla Ca 'd Savòja a l'é andàita perdùa e 'l tìtol a l'é rivàne da na còpia dël Sécol XVI antitolà Dedission dla sità e Vicarìa 'd Nissa a Amedeo VII Cont ëd Savòja.
La paròla "dedission" a l'é 'n termo giurìdich ch'as deuvra quand un pòpol o na comun-a as sotmet volentera a 'n sovran, e na dedission as compiss con un contrat che a decid ij drit e j'òbligh ëd mincadun.
Ij 34 artìcoj dël test dla dedission dël 1388 a lasso capì che 'l prim sagrin dij Nissard a l'era otnì protession contra la Meison d'Angiò e sòj alià locaj, ij cont ëd Vintmija e 'd Tenda. As trata 'd na tùa militar e giurìdica. A-i é peui l'auguri 'd guerné ij privilege dla sità e 'l sust d'otnì da la Meison ëd Savòja ëd neuv vantagi (anstalassion dla capital dla Provensa a Nissa o slargament dël pòrt) che a l'ero dëgià stàite promëttùe da j'Angiò-Durass.
Ël 22 Magg 1382 la regin-a Gioana I ëd Nàpoli, dla famija d'Angiò, regin-a 'd Gerusalem e 'd Sicilia, dël Ducà dle Pulie e dël Prinsipà 'd Capua, Contëssa 'd Provensa e 'd Forcalquier, conossùa méj con ël nòm ëd Regin-a Gioana, a l'é mòrta sassinà. Contut che a l'era mariasse quatr vire, a l'avìa gnun serior diret, donch dël 1372 a l'avìa nominà sò ardité sò cusin Carl, Duch ëd Durass, al dì d'ancheuj Durrës, an Albanìa, ma peui dël 1380, an arvëddend soa sernìa, a l'avìa adotà 'l Duch d'Angiò, Luis I, un dij frèj dël Re 'd Fransa Carl V. Mòrta Gioana, ciaschëdun ëd lor-sì a l'era diciaràsse ardité e le trope dij pretendent a son frontegiàsse ant un conflit longh e cru, ant j'ansidite guère dl'Union d'Àis (Àis an Provensa, 1382-1387). Apress la mòrt dij doi protagonista, ël conflit a l'é stàit mnà fòrt da soe fomne, an qualità 'd resiore 'd sòj fieuj minor.
La Provensa midema a l'era s-ciancà tra le doe fassion, dagià che Marsèja a l'era da la part dj'Angiò e Àis da la part dij Durass. La pipart dle comun-e, dont Nissa a l'era favorèivol sia a j'Angiò, sia ai Durass. A sto gramissel polìtich a l'é giontàsse lë S-cism d'Ossident dla Cesa catòlica, quand che j'angioin a l'han sernù 'l Papa d'Avignon Clement VII, n'antipapa, mentre ij Durass a l'han favorì 'l legitim papa 'd Roma, Urban VI.
Dël 1387, apress un bolversman dla situassion, Àis an Provence a l'é liasse torna a la Ca d'Angiò, lassand ij partisan dij Durass an minoransa. An manera inspetà, la Provensa a est ëd Var, visadì 'l Pais ëd Nissa, as treuva sol contra ij partisan dj'Angiò, che dess a l'ero motobin numros grassie ai generos vantagi distribuì da lor-sì. Ladislav dij Durass, giovo re 'd Nàpoli, scassà da Nàpoli da n'arvira, a l'é stàit papì bon a giuté Nissa che a restava un-a 'd sòj darié sostnidor; vàire sor dij mont nissard tra 'l rest a l'avìo fàit l'omagi a Luis II d'Angiò, re 'd Nàpoli.
Al prinsipi dl'ann 1388, Georges de Marle, senescal ëd Luis II d'Angiò, a l'ha consentrà le trope aranda Nissa për traversé la sità. Voghend sòn, ij consejé dla sità a l'han mandà n'ambassador a Ladislav I ëd Nàpoli-Durass, për ciamé agiut. A l'han rëspondùje che 'l Re 'd Nàpoli a podìa nen giutéje e donch a përmëttìa ai Nissard ëd donésse al sor ch'a preferìo che a podìa protegje, a dovìa mach esse nen n'aversari dij Durass. Quand l'ambasserìa a l'é tornà, a-i é stàita la delivra e a l'é stàit sernì 'l Cont ëd Savòja Amedeo VII, stranomà "ël cont ross", che a l'avìa già travajà an segret për fésse serne. Dlongh ël cont a l'é partì për Nissa, an ciapand la fortun-a insperà dë strenze na liansa tra soe lande montosa e continentaj e na sità portoal an sël Mar Mediterani.
Amedeo VII ëd Savòja a l'é rivà a l'Abadìa 'd San Pons, a la pòrta 'd Nissa, ël 27 Stémber 1388 e 'l Consèj dij Quaranta a l'ha mandà ij quatr sìndich a domandé la tua dla Savòja. Ël dì apress, 28 Stémber 1388 a l'é stàit scrivù dnans ai nodar ël pat dla "dedission" andoa Amedeo as angagiava a tué e masenté Nissa e soa "vicarìa". L'at a mantnisìa la possibilità, për ël Re Ladislav I ëd Nàpoli, d'arcuvrì sò domini ant jë vnient tre agn, ma mach an arfondend al Cont ëd Savòja tuit ij sòld che chiel a l'avìa spendù an st'afé. Dësnò, la cession a sarìa dventà definitiva e j'abitan a dovìo giuré omagi e fidelità.
Tre ann apress, dagià che Re Ladislav a l'é nen stàit bon a arfonde le spèise d'Amedeo VII, ël Pais ëd Nissa a l'é dventà tòch ëd la Savòja fin-a 'l 1860. Prima a l'ha pijà 'l nòm ëd "Tère Neuve 'd Provensa" e peui "Contà 'd Nissa", con la paròla "Contà" che a l'avìa 'n sust aministrativ e nen feodal: an efet a-i é mai stàit un ver cont ëd Nissa, foravìa Luis XIV che a l'é nominàsse parèj durant ij curt perìod d'ocupassion fransèisa dla sità (1691-1696, 1703-1706). Le quatr vicarìe ch'a montavo su la Contà 'd Nissa a l'ero Nissa Marìtima, Ël Pogèt-Tenié, Sospel, Lantòsca e Barslonëtta, ma sta darierà sità a l'era sota la protession dij cont ëd Savòja già dal 1385.
Ël cont ëd Savòja a promëtt ëd masenté e 'd tué Nissa e soa Vicarìa a soe pròpie spèise contra chicassìa ch'a veul ampadronisse, dzortut contra la contëssa d'Angiò e ij Sor ëd Tenda e 'd Briga.
Su domanda dij Sìndich ëd Nissa, Sor Cont as angagia a fé lòn ch'a peul për arpijé a la Meison d'Angiò j'àutre sità e tère dle Contà 'd Provensa e 'd Forcalquier e për portéje sota 'l drapò dl'Imperator e sota 'l sò.
Se re Ladislav ant ël temp ëd tre agn a sarà bon a arfonde al Cont le spèise che chiel a l'avrà fàit për l'ocupassion e la guardia dë ste tère, e ch'a saran valutà conforma 'l sust dël Prinsi, chiel-sì a dovrà rendje le tère che a l'ha ocupà.
Ël cont a promëtt che durant sti tre agn d'ocupassion, o apress, chiel a cedrà nì a vendrà la Sità e la Vicarìa 'd Nissa sia a la duchëssa d'Angiò, sia al re 'd Fransa o a qualsëssìa d'àutr sor, foravìa mach re Ladislav.
La Sità ëd Nissa a giura d'ubidì durant sti tre agn al Cont e a sòj ufissiaj, tanme a lo fasìa con ij cont ëd Provensa, e 'd lasséje la godùa dle réndite dla Sità e dla Vicarìa, dont a godìo j'antich sovran. Combin ch'a giura d'ubidì, la sità a deuv nen fé omagi al Cont, ma 'l Prinsi a sarà lìber d'arsèive l'omagi dij sitadin ch'a veulo féjlo.
Ël a òbliga chiel istess e sòj ardité a anulé tute le véndite e donassion ëd féod o d'àutri bin demaniaj, ant la Sità tanme ant la Vicarìa.
Ël Cont a acordrà lìber passage a tute le përson-e e dzortut ai Nissard che për mar o për seul a susto 'd porté agiut d'òm d'arme o 'd fornidure a re Ladislav.
Ël Cont a proibirà 'l passage a tute le përson-e ch'a veulo loté contra re Ladislav o ampadronisse 'd nòste lande.
Ël cont a promëtt che se ant ël temp dij tre agn re Ladislav a sarà bon a arfonde tùit ij còst dl'ocupassion e dla guarda 'd tute le sità e lande dipendente dal Cont, ch'a son butàsse o as butran sota soa tùa, e 'l dit cont a arfuda l'arfond e l'arstitussion dle lande, donch j'abitant, ëd soa spont e sensa esse colpèivoj d'arvira, a podran gavésse a la dominassion dij Cont ëd Savòja, e torné a cola 'd Ladislav.
Ël Cont a podrà pa, ant ij giudissi penaj e civij, trasporté qualsëssìa përson-a da 'n pòst a n'àutr, o da na giurisdission a n'àutra, foravìa se ij drit dël cont a son nen violà diret.
La Contà 'd Nissa e soa Vicarìa a podran guerné ij dassi e le taje stabilìe për jë bzògn dla guera e ch'a-j aparten-o, o dëscansléje, ma le cotiss dovùe a la Cort a saran pagà al Sor Cont.
An cas che 'l Cont a arseurt a vagné tuta la Contà 'd Provensa e 'd Forcalquier, chiel a stabilirà ant la sità 'd Nissa la meison dël Senescal e dj'àutri grand ufissiaj, istess com as praticava për la sità d'Àis sot la regin-a Gioana, combin che ës privilegi a dipendrà peui mach dal bon piasì dël Cont.
Ël Cont a promëtt d'acordé 'd litre d'avis e d'arvange contra cole përson-e strangere ch'a arfudo 'd fé giustissia a n'abitant ëd Nissa, conforma la costuma 'd Piemont.
Ël Cont a guernrà a Nissa la taja dla sal, e a darà la sal a j'abitant al pressi sòlit ëd doi sòld e mes për sesté, e an temp ëd guèra sò pressi a sarà fissà dal Cont e dai Sìndich ëd Nissa.
Ël Cont a promëtt d'acordé nì pas nì treva a la duchëssa d'Angiò sensa avertì ij Nissard e sòn durant tut ël temp che chila-lì a mirërà 'd conquisté le contà 'd Provensa e Forcalquier.
Durant ël perìod ëd temp dzorindicà ël Cont a podrà osté a gnun Nissard dë mné agiut o socors a re Ladislav, foravìa s'a-i é 'd pregiudissi al Cont o a la Sità.
Mai ant l'ëvnì 'l Cont a possërà, ëd manera direta o indireta, un Nissard a marcé contra re Ladislav, foravìa se chiel-sì a diciara guèra contra 'l Cont ëd Savòja o contra na sità da chiel dipendenta.
Se ij Nissard as diciarëran favorèivoj a un dij doi papa, ël Cont a farà 'd manera d'otnì da chiel ëd tiré via qualsëssìa scomùnica ch'a l'ha për oget l'usurpassion d'ëd ben o 'd profit religios o la distrussion ëd castej, ca o d'àutri edifissi religios.
Ël Cont as angagia a scassé da soe dominassion, për conquista o për acòrd, ij cont ëd Vintmija e ij Sor ëd Tenda e Briga, con ël but d'assiguré la libertà 'd comunicassion tra Nissa e Piemont.
Ël Cont a acòrda franchisa e imunità da qualsëssìa drit ëd rivage e 'd quaranten-a a jë strangé ch'a portran a Nissa dle dnerà 'd proviande, e sòn a l'é parèj conforma 'l bon piasì dël cont.
Ël Cont a promëtt che s'a catrà d'àutre lande ant le contà 'd Provensa e 'd Forcalquier, al Giùdes ëd Nissa a saran devolvùe le prime càuse sia civij che criminaj, për le lande dëdsà 'd Siagna, tanme për cole dle valade 'd Barslonëtta, San Stevo, dla Vicarìa 'd Poget-Tenié e dël baliat ëd Sigala, ëd manera che sta giurisdission a sarà d'eslusiva competensa dël giùdes ëd Nissa për privilegi etern, dcò an cas che la Cort suprema a së stabilirà nen a Nissa, se sòn a smijerà preferìbil për ël general vantagi dël Pais.
Ël cont a farà dé andré ij ben, ij féod e ij castej sitoà ant ël distrèit ëd Nissa a le përson-e dle sità a coj ch'a son stàit confiscà, për càusa dle guère che a-i son stàite tra re Ladislav e 'l duch d'Angiò.
An cas che 'l dit Cont a vagnërà nen la resta 'd Provensa, chiel a përmëttrà nen che j'abitant dla Vicarìa 'd Nissa che a son stàit arbèj contra re Ladislav, a l'han marcià contra la Sità e a l'han agì a sò dann, a rintrëran e a guernëran sòj ben, salv ij drit ëd sòj creditor.
Quand che Nissa a sarà përnonsiàsse a favor d'un dij papa, ël cont a tentrà d'otnì da chiel ch'a afranca le ca sitoà ant la sità e ch'a arlevo d'esse dl'abadìa 'd San Pons, an donand a costa-sì, com compensassion, un o pi 'd castej ch'a son dij sor arbej a Ladislav e che pr'ës mojen a rivran al podèj dël cont.
As fondrà ant la dita Sità na "casan-a", esat com as costuma an vàire leu 'd Piemont.
Com a càpita che dij negossiant a dësbarco 'd bale 'd mercansìa ch'a son destinà peui a esse spedìe ant le region d'orient, ossident e strentrion, mach ij sitadin ëd Nissa a l'avran ël drit d'arsèive ste mercansìe, përchè 'l profit a venta devòlvlo a lor nomach.
Për domanda dij sìndich, ël cont ëd Savòja a comanda ch'as anulo tute j'anceste e ij process criminaj dëgià comensà da la Cort ëd Nissa, o ch'a podrìo comensé apress ij darié event, donch an segn ëd nulità as brusra j'argister e ij papé dë sti process, foravìa dij drit ch'a peulo avèj le përson-e ofèise e ij band anvers ij colpèivoj.
Se 'l cont a giontrà d'àutre conquiste a cole da chiel pen-a fàite, a farà 'd manera d'otnì andré pr'ij benefissiari ij drit ch'a son stàit a lor s-ciancà.
Sla domanda presentà dal Cont ëd Savòja ch'a venta consegnéje 'l fòrt ëd Nissa e j'àutri castej dla Vicarìa, an fòrsa dla tua ch'a l'é stàita dàje, a l'é convnùsse che Gioann Grimaldi, sor dla baronìa 'd Beuj, e ij Sìndich a decidran s'a l'é 'l cas o nò 'd fé sta consegna.
Ij sìndich ëd Nissa, ant ël nòm ëd sòj mandatari, a promëtto con sacrament che durant ij tre agn seguitant, lor a obediran al cont e che chiel-sì a esercitrà dzora lor ël mer e mës-cc imperi, l'àuta e bassa giurisdission e a godrà 'd tùit j'onor e 'd tùit ij profit, tut 'mé sot ël regim dij passà cont ëd Provensa. Le publicassion as faran ant ël nòm dël dit cont e vicari imperial.
A l'espirassion dij tre agn, se re Ladislav a podrà nen arfonde 'l Cont, Nissa e soa Vicarìa a faran at d'omagi e 'd fidelità al dit cont.
Ël cont antlora a dovrà confermé a la Sità e Vicarìa 'd Nissa, tùit ij privilegi che na vòta a l'han concedùje la regin-a Gioana e ij re Carl e Ladislav.
An cas donch che re Ladislav durant ij dzoradit tre agn a riva a 'n tal livel ëd podensa ch'a podrà arfonde tùit ij còst an question, e an cas che peui 'l Cont, apress avèj dàit andré le lande ocupà, as treuva angagià ant na guèra con la duchëssa d'Angiò o sòj dissendent, an sto cas la Vicarìa 'd Nissa a dovrà déje, 'mé sussidi durant la guèra, ij profit ëd tute le sòrt che la cort regia a l'avìa drit d'arsèive an precedensa.
An cas che re Ladislav a vend o a ced al Cont sòj drit an sla Vicarìa, sta-sì a-j prestrà dlongh n'omagi formal.
