Architetura himalayan-a
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 L'architetura himalayan-a a l'è l'architetura vernacolar spantià an Tìbet, an Bhutan e ant na part ëd Nepal e India e as propon dzortut ant ij fòrt Dzòngh (dal tibetan རྫོང, trasliterà rDzong), prinsipal sìmbol dij regn himalayan bodista present e passà. A l'é 'dcò lë stil nassional bhutanèis e l'antrega sità 'd Thimphu a l'é batìa an së stil conforma la lej real Driglam Namzha. Lë stil himalayan a l'ha d'influense indian-e e cinèise e a arflet n'ancreus apròcc bodista. Ij Dzòngh[modìfica | modifiché la sorgiss]La fortëssa Dzòngh ch'a l'ha dësvlupà an gròssa mzura l'architetura himalayan-a dzortut dël sécol XVII a l'é motobin massissa e amponenta, dagià ch'a l'é fàita da 'd sercc ëd tor e muraje ch'a sircondo ij pless. Ël pless a l'é peui fàit da 'd cort, da 'd templi, da d'ufissi aministrativ e d'alògg pr'ij monio. Sti alògg a son otnù arlongh la part interiora dle muraje 'd cinta o 'dcò ant na tor ëd pera al sènter dla cort interiora, anté ch'a-i é 'l templi. An efet ël templi a peul fonsioné 'dcò 'me na nos superproteta andoa arziste sot assedi.  Ij caràter distintiv esterior dë st'architetura a son ij murajon an mon o an pera, piturà 'd bianch (an Tìbet ëdcò 'd ross). Ant la part pì bassa dle muraje a-i son maj ëd duverture, për garantì la sigurëssa daj nemis e ant la part àuta a-i son ëd binde longhe d'ornament colorà d'òcra rossa e marlàit pontoà con ëd sercc dorà. Ëdcò le struture interiore prinsipaj a son batìe an pera o an mon e archincà fòra e andrinta con la binda d'òcra rossa. Jë spassi pì largh 'me 'l templi a l'han ëd tëgge colòne interiore 'd bòsch e 'd travet për creé 'd galarìe 'd contorn e na zòna sentral ariosa. Le struture pcite a son ëd carpenterìe gravà con soens e piturà. Ij coercc a son coj an stil cinèis con la tìpica forma arcà, fàit con dle massisse carpenterìe 'd bambó e Bòsch dur e con ëd curnison motobin ornà e tradissionalman trocionà sensa dovré 'd ciò. Ij curnison a son ëdcò 'n pòch duvert për furnì na zòna 'd magasin ventilà. Ëd sòlit a l'ero completà con dë scàndole 'd bòsch posà col pèis ëd giàire; ma an apoprè tùit ij cas sòn a l'é stàit arpiassà con ëd lòse 'd tòla ondolà.  Le cort, ëd sòlit sternìe con lòse 'd pera, a son generalman aussà pì che l'esterior dantorn. Tùit j'amponent còrp-scala a dan sla cort, tanme le strèite e difendìbij intrade dij portaj ëd bòsch a l'han ëd seuje për ralenté l'intrada djë spìrit. Ij templi a son ancor a 'n livel pì alvà che la cort con d'àutre scale ch'a men-o ambelelà. Le cort interiore e ij templi a l'han ëd decorassion ësgnore con dle tinte vische e 'd motiv artìstich bodista, dont l'ashtamangala (serie d'eut sìmboj comun a vàire religion indian-e), ij motiv infinì e le svàstiche e ij sìmboj fàlich. Ij portaj vëddù da l'esterior a son grandios e fàit con bòsch e fer. Për tradission jë dzòngh a son batì sensa 'n proget architetònich. Nopà la costrussion a va anans sot la diression ëd n'àut lama ch'a decid minca travaj e a giùdica scond n'ispirassion spiritual. An prinsipi jë dzòngh a l'ero costruì grassie al travaj obligatòri (corvée) ch'a l'era aplicà 'me na taja a minca famija dël distrèit. Sota st'òbligh minca famija a dovìa furnì 'n nùmer comandà 'd travajeur për mné anans la costrussion dlë dzòngh. Ëd sòlit për gené nen ël pòpol, ël travaj obligatòri as decretava mach ant ij mèis pì chet dël calendari agrìcol. Bhutan[modìfica | modifiché la sorgiss] An Bhutan jë Dzòngh a sedrvo 'me 'd sènter religios, militar, aministrativ e sossiaj ëd j'anviron. Soens an sti palass as organiso 'd rit tsechu o 'd festival religios. Normalman na part dle stansie interiore a son dovrà për l'aministrassion (pr'esempi l'ufissi dël penlop o dël governador) e n'àutra part për le fonsion religiose, visadì ël templi e 'l ciòstr dij monio. Sta division fra fonsion aministrative e religiose a arflet l'idealisà doalità dël podèj fra la religion e le branche dl'aministrassion. Jë Dzòngh an Bhutan a l'han avù sò pich dël sécol XVII al temp dël grand lama Shabdrung Ngawang Namgyal. Ël grand lama as fidava a soe vision e premonission për serne 'l sit andoa batì le fortësse. Ij modern stratega militar a nòto che ste fortësse a l'han ëd posission motobin anteligente për adempì a soe fonsion ëd difèisa. A son batì an sima ai brich, o su d'ert Ëspiuvent o dacant d'amportant cors d'eva.  Lë dzòngh ëd Wangdue Phodrang, pr'esempi, a l'é s'ën cò da andoa as contròla la confluensa dij fium Puna Chhu e Tang Chhu e a podìa bloché tut atach dal sud ch'a provèissa a rivé an Bhutan dovrand na ròta fluvial për passé dë dlà dij ravin tròp ert sensa 'd senté praticàbij dl'Himalaya sentral. Lë dzòngh ëd Drukgyel al cò dla Val ëd Paro a contròla 'l tradissional përcors d'anvasion tibetan-a travers ij còj dl'àut Himalaya. Pungtang Dechen Photrang Dzonga a Punakha a l'é 'n bon esempi, dagià ch'a l'é costruì s'ën cun-i 'd tèra a la confluensa dij fium Mo Chhu e Pho Chhu. Ij doi fium a sircondo lë dzòngh su tre bande, garantend protession da j'atach tanme un fossal. Tutun sta posission a l'é mostrasse nen tròp bela cand, dël 1994, ën lagh giassal 90 chilòmeter pì a mont a l'ha sfondà la ciusa 'd giassa ch'a lo tratnìa e a l'ha causà l'inondassion dël Pho Chhu, danegiand ël fòrt e massand 23 përson-e. An fin, se lë dzòngh a l'é batì an s'në spiuvent ëd val, n'àutr pcit dzòngh o n'avampòst o na torëtta a l'é peui alvà diretaman a la fin dla còsta, sël cò, col but dë s-ciairé j'atacant ch'a podrìo colpì ant la cort dlë dzòngh prinsipal. Tìbet[modìfica | modifiché la sorgiss]Le fortësse an Tìbet a son dësvlupasse cand lë stat a l'era spartì an 53 prefeture ciamà Dzòngh. A-i ero doi Dzòngpen (aministrator), un lama (cultivà e mèistr dël concet ëd Dharma) e un giùdes a pr'un Dzòngh. Costi-sì a l'ero ancarià sia dij podèj sivij, sia dij podèj militar e sti doi podèj a l'ero 'd granda amportansa, gavà cand a-i era n'àut ufissial cinèis ciamà amban ch'as amponìa con la fòrsa militar. Tùit j'amban a son stàit arpossà dal Tìbet con la fin dla dinastìa Qing dël 1912. Ancheuj, le 71 contà dla region autònoma 'd Tìbet (aministrassion cinèisa) a son ancor violtà col nòm stòrich dë Dzòngh ant la lenga tibetan-a.  Ël Palass dël Potala a l'é la pì grandiosa espression d'architetura an Tìbet, patrimòni dël gèner uman scond l'UNESCO, alvà a n'altitùdin ëd 3700 méter s'ën versant dla Marpo Ri ("Mont Ross") al sènter dla Val ëd Lhasa. A l'é tant gròss ch'as peul pì gnanca esse definì dzòngh për soa organisassion motobin complessa e 'dcò përchè oltra a esse 'l palass pì amportant dël Tìbet ansema a col ëd Jokhang, a l'é considerà 'l monastè pì amportant dël bodism, dagià che fin-a a l'esili dël 1959 ël Dalai Lama, cap dla religion, a vivìa belessì. A l'ha d'amponente e erte muraje ch'as duverto mach ant la part àuta con ëd filonghere ëd tante fnestre e ch'as anterompo con ëd coercc piat a pì livej. Ant la fondamenta sud, sël ròch, a-i son ëd largh spassi spartì da 'd muraje e portaj, con dij grand pòrti sla banda interiora. Na serie 'd sempie scale a pòrta an sima al ròch. Tuta la larghëssa dël ròch a l'é ocupà dal palass. La part sentral d'ës pless as gionz con ën gròss còrp squadrà da j'edifissi satélit e a finiss con ëd coercc dorà smijant a coj ëd Jokhang. Ël còrp sentral dël Potala a l'é stranomà "palass ross" për soa tinta sagnosa, ch'a lo dsern dal rest. A conten le prinsipaj sale, caplin-e e sepolcr dij Dalai Lama passà. A-i son vàire mistà, piture e decorassion, con ansersion ëd giòje, bòsch antajà e d'àutri ornament. Chorten e Gompa[modìfica | modifiché la sorgiss] Ij gompa a son ëd ciòstr fortificà anté ch'as ampara la dutrin-a e as pràtico dissiplin-e spirituaj (sadhana), donch a son 'me la fusion dël fòrt, dël monasté e dl'università. A son spantià an Bhutan, Tìbet, Nepal e India]. Sò disegn e sòj detaj interior a vario scond ël pòst, comsëssìa tùit a smon-o 'n disegn geomètrich sàcher (ël sercc mandala) con na sala sentral dj'orassion ch'a conten na statua (murti) o 'n tapiss pendù (thangka) figurant Boda e peui 'd banche pr'ij monio e le monie andoa setesse a preghé e d'alògg andoa abité. Ël gompa a peul esse compagnà da un-a o pì stupe. Ël leu e l'aspet dla costrussion architetònica, ij fabricà e jë spassi dantorn a son soasì e batì scond l'atàvich prinsipi dla geodesìa e dla metafìsica dl'ambient. Ant ën gompa a manca maj ël silìnder dj'orassion bodista e doi serv o doi dragon. Ij Chorten a son ël nòm dovrà sl'Himalaya për ciamè la stupa, la cesa bodista. Ij Chorten a son sircondà da 'd mur. Sti mur a l'han ëd forme varià, a peulo esse 'd rondò (tìpich dël Kham, Himalaya d'est) o 'd quadrà (tìpich dël Ladakh, Himalaya d'òvest). Vilage himalayan[modìfica | modifiché la sorgiss] Le borgià himalayan-e a son batìe ansima ëd sit alvà e solegià, orientà a sud e con na combinassion ëd materiaj: pera, bòsch, ciman e tera grassa. Ant le cà dla gent comun-a le técniche dovrà a son paloch e pàuta pr'ij mur interior e tera batùa pr'ij mur esterior. Da cand a-i é 'n pòch ëd combustìbil për ij feu e la lus, ij coercc piat a son fàit për guernè la càud e vàire fnestre a son duvertà për fé intrè la lus dël sol. Le fnestre an Bhutan a son fàite da 'd filonghere 'd duverture arcà, an Tìbet nopà a son ëd retàngoj sempi. Le muraje a son nen pròpe drite ma a pendo 'd 10 grad: a l'é na precaussion contra ij frequent taramòt ant la zòna montosa. Carpenterìe 'd Kham[modìfica | modifiché la sorgiss] L'architetura tradissional dla region dël Kham a l'é na transission fra l'architetura himalayan-a e cola cinèisa e a së s-ciàira an vàire cà e edifissi a Kangding. Ste cà a son assè spassiose e as adato bin ant sò ambient. Sòj pian e sofit a son ëd bòsch. Ij travet longh ëd bòsch a sopòrto 'l coercc e lor a son soportà da 'd colòne 'd bòsch. L'architetura 'd Kham a l'é avosà për j'ampressionante carpenterìe fin-e fàite daj mèisdabòsch motobin adret dla region ch'a men-o anans l'artisanà dij cé. Na mnassa për sa tradission a l'é 'l monté dl'utilisassion dël ciman. Cheidun a fortiss che dovré 'l ciman a l'è n'anfiltrassion dij cinèis për ruiné la coltura dël Tìbet. Ant la sità 'd Ganzi la pì part dj'edifissi a l'é ant sto stil, contut ch'a-i son ëd cinèis. [1] Nòte[modìfica | modifiché la sorgiss] |
