Bataja ëd Legnan

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Màssim d'Azèj, "La bataja ëd Legnan", 1831 La bataja 'd Legnan a-i ë stàita tra l'esércit imperial ëd Federich Barbarossa e le trope dla Lija Lombarda 'l 29 Magg 1176 ant ij camp tra Legnan e Borsan, a nòrd-òvest ëd Milan, ant la moderna Lombardìa. Contuta la presensa dël nimis ant la zòna a l'era già notòria sia a j'imperiaj sia ai lombard, lor-sì a son trovàsse a l'improvisa, sensa pairé a fé su na strategìa. Lë scontr a l'é stàit ël pi amportant durant la longa guèra dël Sàcher Roman Imperi Germànich për tenté d'afermé sò podèj an sle lìbere comun-e dla Lombardìa, che a l'avìo decidù 'd buté da part ij contrast tra 'd lor con na lijansa militar guidà da papa Lissànder III për simbolegé la protession ëd Nosgnor. La bataja a l'ha furnì l'ùltima spedission an Lombardìa (la nùmer sinch) dl'imperator Federich Barbarossa, che apress la dërota a l'ha tentà d'arzòlve la question lombarda për vie diplomàtiche. Sòn a l'ha portà quei agn pi tard a la Pas ëd Constansa ël 25 Luj 1183, quand l'imperator a l'ha arconossù la Lija Lombarda e a l'ha lassàje 'd podèj aministrativ, polìtich e giudissiari, bandonand ëd manera ufissial sò antent ëd controlé la Lombardìa. Apress, st'event a l'é stàit vëdù 'me n'arvangia dj'italian contra jë strangé e a-i é n'arferiment a sta bataja ant l'imn nassional dl'Italia. A Legnan as armemòria la bataja tùit j'agn dal 1935, quand l'ùltim dì d'festa ant ël mèis ëd Magg as dësròla 'l Palio. J'achit Ël contest Lë scontr tra le comun-e dla Lombardìa e 'l podèj imperial a l'é s-ciodù con la lòta dj'anvestiture, valadì 'l conflit tra 'l Papà e 'l Sacrà Roman Imperi e le doe fassion dij guelf e dij giblin. Pr'un cert temp lë scontr a l'é stàit ansì brusch che vàire comun-e lombarde a l'avìo slontanà sòj vësco con delassion ëd simonìa, quand ch'a l'ero anvestì 'd sò ròl da l'imperator e nen dal papa. Federigh Barbarossa ant na miniatura dël 1188. A sòn a l'é giontàsse na neuva càusa 'd frission tra le comun-e lombarde e l'Imperi, quand ëdcò 'l feodalism a l'ha passà na crisi, causà tra 'l rest da la chërsùa conòmica dle sità lombarde e dal sust spantià 'd franchésse dal podèj imperial da tute le mire: conòmiche, polìtiche e sociaj. L'imperator a l'era considërà n'autorità strangera. An dzorpì la nobiltà lombarda as sentìa escludùa da l'aministrassion an favor dj'antrusion alman-e. Tra 'l Sécol XI e 'l Sécol XII, ant le sità dla Lombardìa (ant ël sens pi slargà che 's nòm a l'avìa dij Sécoj ëd Mes) la polìtica a arbujìa e daspërtut a nassìo le comun-e, dle forme d'àuto-govern local organisà con un colegi eletiv ch'a l'avìa 'l ròl aministrativ, giudissiari e 'd sigurëssa, e ch'a nominava a soa vòta ij cònsoj sitadin. Ës cangiament istitussional a l'é contaporani a la lòta për j'anvestiture. Sòn a l'era nen për asar: dij temp quand ël vësco, ch'a l'avìa dcò na fòrta anfluensa an sle question civij dla sità, a l'era ocupà ant jë scontr tra Imperi e Papà, ij sitadin a son stàit gatijà, o possà, a serchè na forma 'd govern ch'a-j dëscrocava dal podèj dla cesa che a l'era an dificoltà. Ij sitadin che a l'han donch smensà a masentésse daspërlor, a son vnù pi consapèivoj dj'afé pùblich ëd pròpia comun-a e a l'han acetà viaman ëd men l'antica strutura feodal, ch'a vosìa na gestion dël govern motobin pi rèida e geràrchica. Le rèis dë sta novità, as trovavo an fond ant ël làssit longbard dj'"arengh"; ij longobard a l'ero an efet costumà a dësbrojé le question pi amportante, dzortut militar, ant na ciambrea ch'a l'avìa 'l re a sò cò e ij soldà pi vajant për mèmber. Ij cònsoj medieval a arpresento le class pi podente dla sità: combin che la durà 'd soa caria a l'era 'd mach n'ann, e ch'a-i era donch na sostitussion frequenta 'd përson-e, j'aministrassion a l'ero peui mach dij consòrt ëd pòche famije ch'a masentavo për oligarchìa. Për le rason contà, l'evolussion stòria dle comun-e lombarde a l'ha portà a tuta na serie 'd comun-e ch'as arconossìo pi nen ant ij secolar, rèid e geràrchich istitut feodaj, ch'a smijavo giumaj surpassà. An dzorpì j'imperator anans Federigh Barbarossa, për vàire rason, a l'han gnorà pr'un cert temp le question lombarde, an sercand pi che d'àutr ëd controlé la situassion sensa otnì 'l real podèj ëd modifiché le sòrt dj'event locaj. Për sta rason a-i é stàit gnun arten ch'a l'ha ostà le mire dle comun-e an sle lande dantorn e an sj'àutre comun-e pi débij. Ansì le comun-e a l'han ancaminà a loté tra 'd lor për tenté 'd fondé d'egemonìe regionaj. Federigh Barbarossa, nopà, a l'ha arfudà la polìtica dij previos imperator an tentand ëd stabilì 'l podèj imperial an Lombardìa, dcò përchè quei comun-a lombarda a l'avìa ciamàlo espress për limité 'l sust ëd supremassìa dla sità 'd Milan, che a l'ha pi che na vira predominà an sj'àutre: pr'esempi dël 1111 Milan a l'ha vagnà Lòd, e dël 1127 Còm, coartand Pavìa, Cremon-a e Bérghem a resté passive. A fé andé pes ancor le liasse tra l'Imperi e le comun-e a son giontàsse ij ravagi 'd Barbarossa ant la contà 'd Milan. J'ëvniment a l'han causà d'asti dle popolassion mideme anvers l'imperi, ch'a son stàite peui doe: për tenté d'antërdì le fornidure a Milan durant un-a dle calà 'd Barbarossa an Lombardìa, dël 1160, l'imperator a l'ha vasà la zòna a nòrd dla sità, an flamband j'amson e le piante da fruta dij paisan. Për la precision Barbarossa a l'ha dësblà an quìndes dì le campagne 'l Vertemaa, Medija, Veran, Briosch, Legnan, Nervian, Poian e Rho. Lë scond fàit a l'é anvece gropà ai provdiment pijà da l'emperàire apress la rèisa 'd Milan dël 1162: ël vicari imperial ch'a masentava la contà milanèisa dòp la dërota 'd Milan a l'ha coartà ij paisan dla zòna a paghé na greva taja 'd ben agrari, tùit j'agn, a l'imperi. Sòn a l'ha rendù la gent na vòta pi ostil al podèj imperial. Le prime tre spedission ëd Barbarossa an Lombardìa Papa Lissànder III Për tenté dë mné la pas an Lombardìa e fortì 'l podèj imperial, Federigh Barbarossa a l'ha varcà j'Alp al comand ëd soe trope sinch vire. Duran la prima spedission, smensà dl'Otogn 1154 com mach 1800 òm, ël sovran a l'ha assedià e vagnà le sità arvirà d'Ast, Cher e Torton-a e a l'ha atacà dij castej ant la contà 'd Milan, ma sensa ataché 'l capleu, dagià che a l'era bin difendù. St'assion a l'é andàita fòrt con la convocassion dla Dieta ëd Roncaja, quand Federich a l'ha fortì torna l'autorità imperial e a l'ha, tra 'l rest, scanslà le conquiste milanèise dj'agn previos, dzortut cole anvers Còm e Lòd. La prima part ëd col viage a l'é andàita anans arlongh la Via Francigena e a l'é finìa a Roma andoa Barbarossa, ël 18 Giugn 1155, a l'é stàit ancoronà da Papa Adrian IV 'me sovran dël Sacrà Roman Imperi. Durant sò perìod a Roma, Federigh, che a l'era partì dal Nòrd mach con ël tìtol ëd re dij Gërman, a l'é stàit contestà da la gent roman-a; l'imperator a l'ha rëspondù an massacrand j'arvirà. Dòp tut sòn, le liasse tra l'Imperi e 'l Papà a son ancor pi detrìsse. Mentre ch'a tornava an Almagna a l'é passà a flambé Spoleto, acusà d'avèj pagà 'l fòder (la taja àut-medieval ch'as pagava al sovran) con dle moneje fàusse. A l'era bastà ës prim vir për capì che Federigh a l'era motobin diferent da sòj previos, chiel-sì a l'era motobin pi contrari a j'autonomìe comunaj: sò vorèj a l'era col ëd controlé la Lombardìa. Ij milanèis dnans ëd Federigh Barbarossa apress la rèisa dla sità dël 1162 La sconda spedission, cminsipiù dël Giugn 1158, a l'é stàita causà da j'arvire dij milanèis e dle comun-e lijà contra l'artorn dël podèj imperial. Sta longa spedission a l'é s-ciodùa con l'atach dirèt ëd Barbaross a Milan e a sòj lijà dla contà; dòp ch'a l'ha dësblà Bressa, amisa 'd Milan, e ch'a l'ha dëlivrà Lòd da la dominassion milanèisa, Barbarossa a l'ha tacà la sità 'd Milan che a l'ha acetà la rèisa l'8 Stèmber 1158 për evité 'n longh e sagnor assedi. Milan a l'ha torna perdù soe conquiste dj'agn previos (Còm, Pavìa, Sévar e Briansa), ma a l'é nen stàita daramagià o flambà. Federigh Barbarossa, antlora, a l'ha unì torna la dieta a Roncaja (Otogn 1158) andoa a l'ha fortì 'l domini imperial an sle comun-e lombarde, con l'autorità dël sovran ch'as amponìa an sj'istitussion locaj, e an giontand che le regalìe a ventava paghéje a chiel nomach. Ij proclam dë sta sconda dieta 'd Roncaja a l'han cissà dun-a l'arvira dle comun-e. Dòp ch'a l'ha arseivù d'àutre trope da l'Almagna e dòp ch'a l'ha vagnà vàire comun-e arbej durant na campagna miliar durà quei agn, Barbarossa a l'é consentrasse contra Milan, che a l'é stàita prima assedià dël 1162 e peui, dòp soa rèisa dël 1m Mars a l'é stàita tutafàit flambà. Un destin parèj a l'è tocà dcò a d'àutre sità fidej a Milan. Federigh a l'é stàit ancor pi brusch, surpassan ij deuit decidù durant la Dieta 'd Roncaja: a l'ha comandà na strutura burocràtica managià da 'd fonsionari ch'a dipendìo diret da l'emperàire, al pòst dj'autonomìe locaj, che a l'ero donch abimà, e a l'ha nominà dij podestà për le sità arvirà. Antratant a murìa papa Adrian IV e sò serior, Lissànder III, a l'é dimostràsse bintòst amis dle comun-e lombarde, e ostil a Barbarossa. Dël 1163 l'arvira 'd certe sità dël Veronèis a l'ha cissà Barbarossa a surpassé j'Alp për la vira ch'a contra trèi, con na campagna militar che a l'é finìa sensa 'd decision, an particolar contra la Lija Veronèisa, che a l'era formasse ant la Marca ëd Veron-a tra le sità 'd Veron-a, Vicensa, Trevis e Pàdoa, con la protession dla Repùblica ëd Venessia. Con la pas ant ël Milaneisat, Federigh a l'ha chërdù 'd procrastiné lë scontr con j'àutre sità lombarde për càusa dlë scars nùmer ëd sòj soldà, doncre dòp ch'a l'ha capì la situassion a l'é tornà an Almagna. La spedission ch'a conta quatr e la Lija Lombarda A la fin dël 1166 l'imperator a l'é calà an Lombardìa pr'ël vir quatr, comandanda n'enòrm esércit. Pr'evité la Marca 'd Veron-a, dòp ch'a l'ha varcà j'Alp pr'ël Brenner a l'ha nen përcorù la Valàdes, com ao sòlit, ma la Valcamònica; tutun soa mira a l'era nen d'ataché le comun-e arbej, ma 'l Papa. Federigh a l'era an efet da la part dl'antipapa Pascal III, che antratant a l'avìa sganfà 'l legìtim papa Lissànder III; chiel-sì, dël 1165, dòp ch'a l'ha otnù l'arconòssiment dj'àitr sovran europengh, a l'era tornà a Roma, ma Barbarossa, ch'a vorìa decide col papa nominé, a l'ha decidù d'antërven-e diret. Federigh a l'ha donch atacà 'n pàir ëd sità lombard për dimostré soa fòrsa, e a l'é peui rivà a Roma, andoa tutun n'epidemìa (forse 'd malaria) a l'é spantiàsse tra 'j soldà, e ch'a l'ha colpì l'imperador midem. Ansì chiel a l'ha dovù lassé Roma, che antramentre a l'era rendùsse, e a l'é tornà montà an Lombardìa a speté 'd ranfòrs (Aost 1167). Quei mèis dnans dl'epidemìa ch'a l'ha colpì l'esércit imperial, le comun-e lombarde a l'ero lijàsse ant la Lija Lombarda, n'union militar dont ël nòm latin a l'era Societas Lombardiae. Scond le conte tradissionaj le comun-e a l'han cacetà soa lija 'l 7 Avril 1167 con ël Sarament ëd Puntida. Tutun dë stòrich a l'han dij dùbit ansima st'event, dagià che a-i é gnun mëssion ant le cròniche contemporanie e la prima a armonta al 1505. Ël 1m Dzèmber 1167 la Lija Lombarda a l'é slargàsse motobin con l'adesion dle comun-e dla Lija Veronèisa. Rivà an Lombardìa, Federigh a l'ha decidù 'd frontegé la Lija, ma dòp na serie d'assedi falì e në stal, e vëdù che j'adesion a la Lija a chërsìo mach ëd pi, a l'ha pensà 'd procrastiné lë scontr e torné an Almagna (1168). Partì l'emperàire, ël ròl dla Lija a l'é stàit mach col d'arzòlve le ruse diplomàtiche e militar che tùit ij moment a sorzìvo tra le comun-e lijà. Pòch apress l'artorn an Almagna 'd Barbarossa, la Lija a l'ha fondà na neuva sità, Lissandria, ciamà parèj an onor ëd papa Lissànder III, ch'a l'era da la part dle comun-e lombarde, tant che la coalission miliar comunal a l'avìa për cò simbòlich ël papa istess. La fondassion ëd na neuva sità sensa 'l consens dl'autorità imperial a l'é stàit un grand smach a Federigh Barbarossa, che a l'ha decidù 'd dësbrojé për l'ùltima vira la question lombarda. La spedission final Federigh Barbarossa e Enrigh lë Lion Dël 1174 Barbarossa, për tenté 'd dësbrojé la situassion, a l'é calà an Lombardìa për la vira ch'a conta sinch con ën podent esércit ëd desmila òm. Nopà che varché j'Alp pr'ël Brenner, com ao sòlit, a l'é passà për la Savòja grassie al sostegn dël cont Umbert III. Ant ël prim temp dla campagna a l'ha otnù la rèisa dle sità piemontèise dla Lija, e a l'ha tentà noneus ëd conquisté Lissandria (1174-1175). Dòp st'assedi sfortunà, Federigh a l'é andàit con sò esércit stremà a Pavìa (Avril 1175), na sità amisa dl'imperator ch'a l'avìa da pòch subì 'n ravagi dj'armà comunaj, e belelì a l'ha sercà n'arcòd con la Lija, noneus ëdcò sossì. Pendant la negossiassion l'imperator a l'ha pensà che l'antenta a l'era vzin-a e doncre a l'ha congedà la pipart ëd soe trope; tutun le negossiassion a son falìe dël Magg 1175 e j'esércit a son protàsse torna a combate. Dagià che a l'era ancorzùsse d'avèj combinà na gròssa fota, che as dimostrërà peui decisiva, l'imperator a l'ha ancontrà a Ciavena tra 'l Gené e 'l Fërvé 1176 sò cusin Enrigh ël Lion e d'àitr feodatari për ciaméje 'd ranfòrs për mné fòrt soa campagna. Quand Enrigh, guelf, a l'é arfudàsse, Federigh a l'ha ciamà a soa fomna Beatris ëd Borgògna e ai vësco 'd Colònia e Magdeborgh; dòp ch'a l'ha otnù l'agiut da lor-sì, a l'é andàit a speté le trope a Belinzòna. Quand a son rivà e l'imperator a l'ha contàje, a l'é visasse 'd vàire pòche ch'a j'ero rispet a le prevision, dagià ch'a l'ero tra 'j mila e 'j doimila cavalé (conforma jë stòrich a l'é pi probàbil ch'a l'ero doimila). Combin che ij ranfòrs da l'Almagna e da sòj alijà lombard a l'ero pòch, l'imperator a l'ha decidù 'd parte da le valade alpin-e e marcé anvers Còm e Pavìa, tute le doe da soa part, ant na landa ostil ma andoa a-i ero pro 'd grande foreste andoa a podìo bogé con pi 'd sigurëssa. Soa idèja a l'era 'd trovésse con la resta dij ranfòrs e dë scontrésse con le trope comunaj ant ël Milaneisat o a Lissandria; chiel an efèt a l'era cert che na marcia forsà anvers Pavìa a l'avrìa schivià ij comunaj. Nopà la Lija Lombarda a l'ha sercà lë scontr pi prest ch'a podìa pr'evité l'union dj'armà imperiaj, e a l'ha fàit parèj contut che j'òm a l'ero ancor mach 15.000, mentre ch'a podìo esse 30.000, ma cole mancante che a l'ero già stàite arcruà a l'ero ancor an camin ch'as adressavo a Milan da le vàire sità lijà. Ij cò dla Lija a l'ero Anselm ëd Doara ëd Cremon-a e Ezelin ëd Roman ëd Vicensa, e arpresentavo le doe coalission ch'a l'ero an precedensa bindàsse: la lombarda e la veronèisa. J'assion miliar dij comunaj, an st'ocasion-sì, a son stàite mnà da Ghido 'd Landrian, già cònsol ëd Milan, resior dla Lija Lombarda, oltra che sivalié dësgagià.

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi