Demòcrit

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Filòsof, siensià e matemàtich, nassù a Abdera, an Tracia, e ativ ant la sconda mità dël V sécol aGC.

La chestion dle dàite

An sla cronologìa ëd Demòcrit a-i ero ant l'antichità doe tradission diferente. Dapress un-a, a sarìa nassù vers ël 500 aGC e mòrt dël 404 anviron e a sarìa stàit magìster dël sofista Protàgora; conforma a l'àutra, a sarìa vivù antra ij sécoj V e IV aGC (miraco nassù anviron dël 460 aGC e mòrt anviron dël 361 aGC), contemporani ëd Sòcrate e pì giovo ëd Protàgora d'almanch na generassion. Costa sconda tradission a l'é cola che al di d'ancheuj a l'é la pì acetà. Tutun, bele che ant ës cas-sì Demòcrit a l'ha dzorvivù a Sòcrate d'un pess, la storiografìa tradissional a l'ha classificalo antra ij pre-socràtich.

La chestion dla cronologìa a resta amportanta për podèj capì j'anfluense ressìproche antra l'atomism democritéo e j'àutre corent ëd pensé sientìfich dël V sécol aGC.
A l'é tutun sigur che Leucip a l'é stàit sò magìster.

Soa vita e sò pensé

Demòcrit a l'avìa ardità na bon-a fortun-a, ch'a l'ha përmetuje ëd viagé motobin: i lo trovoma a Atene, an Egit (anté ch'a l'é stàit për set agn e a l'ha studià ij sistema matemàtich e fìsich dle scòle antiche) e pì tard an Mesopotamia, peul desse ch'a sia passà ëdcò an India e an Etiòpia. A l'é rintrà dai sò viage ch'a l'era vnù pòver.

A l'ha portà l'arserca naturalìstica a n'àut livel ëd rigor sientìfich. Sò pensé a l'era restà bandonà për vàire agn, për peui esse torna pijà an considerassion da Aristòtil.

La teorìa atomista

A l'é avosà dzortut për soa teorìa an sla materia, che chiel a considerava coma formà da part nen divisìbij e ch'a ciamava àtom. Costa teorìa a l'era già stàita smonùa da Leucip.
Conforma a Posidòni, la teorìa atomista a l'avìa ëd sorgiss motobin antiche: a armontava andaré fin-a ai fenis dlë scond milegn aGC; për d'àutri, Demòcrit a l'avìa amprendù le dutrin-e dij mago persian e djë stròlogo caldéo a Abdera o pì tard an Egit.

Le dutrin-e ëd Demòcrit a tratavo ëd fasson direta ël problema sporzù daj filòsof pre-socràtich dë smon-e na spiegassion ch'a stèissa an pé dl'univers fìsich, e a vorìo rësponde a le dutrin-e dj'eleat. Parménid, fondador dla scòla eleàtica, a l'avìa fortì che gnente a peul nasse da lòn ch'a l'é pà, e che tut lòn ch'a l'é a peul nen subì d'alterassion o ëd modificassion, përchè dësnò a dventrìa lòn ch'a l'é pà. Donca, qualsëssìa tentativ dë spieghé l'univers fìsich tanme derivà da un-a o pì sostanse originarie a l'era condanà al faliment, dagià che a comportava dij cambiament ant le sostanse originarie.
L'atomism ëd Demòcrit a sërcava dë schivié st'arten, gavandje a j'element costitutiv originari scasi tute le qualità ch'as manifesto ant j'oget derivà da lor: ël pien e ël veuid, visadì l'esse e l'esse pà (conforma a na problemàtica giumaj pijà an manera definitìva dal pensé parmenidéo), a dventavo la base dla spiegassion democritéa dl'univers. L'esse a son j'àtom, darié costituent ëd l'univers, indivisìbij, an quantità sensa fin, dotà d'un moviment natural. Ël veuid a resta necessari për l'agregassion e la separassion ëd j'àtom: sensa ëd chiel a-i sarìa pà ëd moviment e a sarìa impossìbil ëspieghé la formassion dij mond.
A l'ipòtesi dl'àtom tanme darié e pì ancreus costituent ëd l'univers, Demòcrit a l'era rivaje an arfletend an sla problemàtica dla divisibilità a l'infinì, smonùa da Zenon. A fa na distinsion antra 'l camp matemàtich, anté che na division parèj a resta possìbil, e ël camp fìsich, andoa, a l'opòst, sòn a peul pà ancapité, dësnò as rivrìa a anulé l'istess mond fìsich.

Soa spiegassion a l'era che, a l'adoss, a travers lë spassi veuid infinì a-i ero sbardlà na caterva d'àtom corporin sòlid, ëd forme e dimension diferente. Costi àtom a l'ero tant cit da nen podèisse s-ciairé. A l'ero fàit ëd sostansa omogenia, a contenìo pà ëd veuid nì filure, e a bogiavo an continuassion ëd fasson uniforma an tute le diression trames al veuid.
Al moment che na partìa d'àtom a l'é isolasse, a l'é vnusse a formé un gorgh che a l'ha fàit sì che àtom sìmij a fusso tirà vers d'àutri àtom parèj ëd lor: da cost moviment a l'é formasse na strutura sférica ch'a contnìa la tèra, ël cel e ij còrp celest, visadì n'univers ësférich.
Dagià che la quantità d'àtom e l'estension dël veuid a l'avìo pà fin, as son formasse vàire sistema còsmich, dont cheidun as dësblo an andasend a sbate contra d'àutri, e cheidun a séghita a esiste (për esempi ël nòstr).

Për Demòcrit, minca moviment e minca cambiament a l'era provocà da la necessità, ma costa a vnisìa da na càusa a l'anterior, pà da n'agent operant da fòra: a l'era l'arzultà necessari dël moviment natural ëd j'àtom.
J'àtom, scond chiel, a l'avìo grandëssa e forma e j'agregà d'àtom a l'ero diferent e a la sorgiss ëd còse diferente pròpe për soa forma geométrica e grandëssa diferente e për la posission che j'àtom a vnisìo a pijé an gionzendse. A diferensa da lòn ch'a farà Epicur, Demòcrit a negava che l'àtom a l'èissa un pèis: sossì a l'era determinà dal moviment, da l'andi diferent creà andrinta un gorgh; donca ël pèis a restava nen la càusa dël moviment.

L'ordinament dël mond proponù da Demòcrit a lassava fòra qualsëssìa finalism.

La teorìa dla conossensa

Soa teorìa dla conossensa a ven drit da la concession atomista. A travers dij dàit fenoménich, as ven-o a conòsse le còse invisìbij, la composission atòmica dla materia; le passion a manifesto la teorìa dla conossensa ëd lòn ch'a së smija, che Demòcrit a l'ha pijà da Empédocle.

Conforma a la vision materialista, Demòcrit a fortìa che la sensassion, për mojen dla qual i cujoma ij dàit sensìbij, a riva për contat diret: dij fluss d'àtom a parto da j'oget e a toco ij nòstri sens, determinand j'image dle còse. Le diferense ëd qualità dj'oget conossùe a travers dij sens a dipendo da la natura e da la disposission dj'àtom e dël veuid; dal rancontr con ij nòstri sens a nasso j'ansidite qualità secondarie, visadì ij color, ij savor e via fòrt. Coste a son conseguensa ëd vàire disposission dj'àtom, a son presente an qualsëssìa oget ch'a l'ha la giusta configurassion atòmica e a cangio o a dësparisso con ël cangé dla configurassion.
Le sensassion a son basà an sël toch e a son dovùe a image ch'a intro ant j'òrgo sensoriaj da fòra e a pròvoco d'alterassion ant ël soget. Le qualità a son donca na modificassion ëd la sensassion, pà na proprietà dl'àtom, ch'a l'ha mach forma e grandëssa (j'ansidite qualità primarie). Costa distinsion antra qualità primarie e secondarie a antìssipa cola ëd Locke.

Demòcrit a l'é ël prim anté ch'i trovoma un tentativ serios dë spieghé ij color: a considerava nèir, ross, bianch e verd tanme primari; j'àutri color, e a-i na i-é infinì, a arzulto da na mës-cia ëd costi quatr.

Ëdcò l'ànima, conforma a Demòcrit, a l'era componùa d'àtom che, coma coj dël feu, a l'avìo forma sférica; ël pensé coma ëdcò la sensassion, a l'era l'arzultà dl'anterassion antra j'àtom ëd l'ànima e le configurassion atòmiche ch'a vnisìo da fòra.

La matemàtica

Demòcrit a l'ha scrivù vàire euvre ëd matemàtica, an sla geometrìa, ij nùmer e j'irassionaj, tute përdùe. Soa concession atomista dla materia a l'ha mnalo a consideré un sòlid tanme formà da na quantità motobin granda ëd seuj paralej, e a smija che sòn a l'abia përmetuje ëd dimostré che ël volum ëd na piràmida a l'é la tersa part dël volum d'un prisma con l'istessa base e l'istessa autëssa. Costa fasson ëd fé ij cont d'àree e volum a sarà criticà da Archimede.

Le siense sossiaj

Demòcrit a l'ha smonù ëdcò d'ipòtesi an sl'orìgin dle prime sossietà uman-e e dël lengage.
Për chiel j'òm, a l'ancamin nen bon a dovré l'esperiensa e la técnica, a l'ero crasà confrontà a le dificoltà ëd l'ambient natural (la fam, la frèid e via fòrt). Pì tard as son gropasse antra 'd lor për protegg-se l'un l'àutr e a l'han amprendù a comuniché anventand dle paròle ch'a designo j'oget conforma a 'n prinsipi tut afàit convensional. Sbaruvà da le calamità naturaj, dont a son nen bon a trové na spiegassion, a j'atribuisso ëd caràter ëd la divinità.

Parèj na sossietà a chërs e as dësvlupa fin-a a che, për tròpa richëssa, a men-a a l'ingiustissia e a la disugualiansa e a l'é càusa parèj ëd soa pròpia dëstrussion.

Da costa vision dël mond, ordinà conforma a necessità, con soe laj che ël pensé uman a peul capì, Demòcrit a fasìa ven-e n'antërpretassion seren-a dla vita ëd minca òm e n'arflession pasia an sël valor ëd la vita assossià.
An efet, Demòcrit a l'é arpresentà da la tradission tanme ël filòsof ch'a rij.

La moral

An soe dite moraj, dont an resto vàire frament, Demòcrit a sbòssa la figura dël savi che pasi a giùdica le còse e a dà a la rason la possibilità ëd mostresse lìbera dëdnans a j'aveniment.
Coste sentense a son ëstàite soèns antërpretà tanme incoerente con soa vision mecanicista e materialìstica dl'univers. Ma an efet, an Demòcrit a-i seurt fòra, bele che sensa ël rigor che pì tard a sarà djë stòich e dj'epicuréo, l'ideal ëd la rassionalità mnà a cossiensa ëd vita ética. La sapiensa a consist a pensé bin, parlé bin e fé bin. Sòn as peul fesse pròpe përchè un a conòss ël mond 'me ch'a l'é e a l'ha capì la necessità ëd sò órdin.
Demòcrit a sbefia coj che a giustìfico soe assion sensa sust an dasend la colpa a l'asar: l'asar a esist pa, a l'é mach na scusa për deghisé pròpia ignoransa.
Dagià che mincadun a peul rivé a la conossensa, a l'é colpèivol chi ch'a va dapress a j'aparense, arfudandse ëd dovré la rason. Parèj, la vita dël savi a l'é caraterisà da la tranquilità d'ànim, ch'a përmet ëd giudiché, conforma a la rason e a la conossensa dij piasì e dle passion, le còse amportante dla vita.

Për Demòcrit, la tranquilità dla vita andividual a ven prima che ël travaj e l'angagg ant la comunità polìtica e sossial. Sò ideal ëd saviëssa a l'é leugn da l'angagg socràtich e platònich, an chèich manera a antìssipa la figura dël savi epicuréo e a arpresenta bin, ant l'Atene tormentà ëd coj agn, la decision ëd coj ch'a l'han ambrassà l'arserca filosòfica dësgropà daj problema polìtich concret. Cost-sì ëd Demòcrit a l'é n'andividualism d'adoss sientìfich, ch'a l'é l'àutra facia dl'andividualism polìtich che chèich sofista a mostravo an coj agn.

Àutre contribussion

Ij talent ëd Demòcrit as son esprimusse an tuti ij setor. Ant ij sò travaj as treuvo d'antissipassion dl'idrostàtica archimedien-a e dël prinsipi d'inersia.
A l'é ëdcò autor ëd travaj an sla poesìa e l'astrologìa.

Ij sò scrit

As conòsso ij tìtoj ëd pì che sessanta scrit ëd Demòcrit, ma dle soe euvre a son rivane mach chèich senten-e ëd sitassion, dont vàire a l'é bel fé ch'a sio gnanca soe.
Për conòsse j'idèje ëd Demòcrit a ven-o pì a taj j'esposission ësmonùe da Aristòtil (ch'a l'avìa scrivù un lìber, ancheuj përdù, Su Demòcrit), Teofrast e j'àutri comentator pì tard.

Ij sò scrit a l'ero stàit ordinà da Trasil dël I sécol dGC an tetralogìe, visadì an partìe ëd quatr.

Soe euvre prinsipaj

Ël grand ordinament.
Ël cit ordinament.
An sl'inteligensa.