Empédocle

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Filòfos.
Empédocle a l'era nassù a Akragas (al di d'ancheuj Agrigent) dël 492 aGC anviron e a l'é mòrt dël 432 aGC anviron. La biografìa ch'a l'ha tramandane la tradission a l'é pien-a d'episòdi legendari.
A sarìa nassù an na famija d'anlevador ëd cavaj da corsa e a l'ha fàit le scòle dai pitagòrich. A l'ha pijà part ativa a la vita polìtica ëd soa sità an combatend contra la tiranìa. Batùa la tiranìa, a l'avrìa arfudà l'oferta dë dventé re. A smija che durant l'assedi dj'atenèis a Siracusa, Empédocle a sia andàit a giuté la sità e j'agrigentin, ch'a l'avìo an ghignon Siracusa, a l'abio mandalo an esili a Megara, anté ch'a sarìa mòrt.

A smija che Aristòtil a l'abia dilo ël pare dla retòrica e, conforma a la tradission, antra j'anlev d'Empédocle a-i é staje Gòrgia.

Sò pensé

Empédocle a l'é considerà ël fondador ëd la teorìa dij quatr element. An sò pensé as fondo vàire element ch'a rivo da le filosofìe jònica, pitagòrica e parmenidéa.
A pensava che ël mond a fussa tornà vàire vire a lë stat ëd confusion primordial. A smija ch'a sia stàit chiel ël prim a fé usage dl'esperiment dël sigilin con ël but ëd n'anàlisi teòrica e a l'é sò ël prim arferiment ciàir a la pression atmosférica. A l'avìa fortì la conservassion dla materia, lòn ch'a peul esse considerà tanme n'antissipassion pre-sientìfica dël prinsipi ëd conservassion dla massa. A fortìa che la lus ëd le stèile, për rivé fin-a a la Tèra a-i buta dël temp.

Empédocle a l'é autor ëd doi poema an esàmeter:

Sla natura, d'argoment fìsich-cosmològich;
Purificassion, ëd contnù mìstich-religios.

Ëd coste euvre a son rivane mach dij frament a travers dle sitassion d'autor antich tanme Simplissi, Aristòtil e Plutarch.

Antant che ël poema religios a dësvèila d'anfluense pitagòriche e òrfiche, col ëd contnù cosmològich a smon na rielaborassion - con ëd modìfiche ancreuse - dla metafìsica ëd Parménid. Chiel-sì a l'avìa concepì la realtà vera tanme invariàbila, indivisìbila e fissa, an contraposission al mond dle sensassion; Empédocle a fortiss l'esistensa ëd quatr element etern e invariàbij (che chiel a ciama le rèis ëd tute le còse), la tèra, l'eva, l'aria e ël feu, e ëd doe fòrse: amor e ghignon. J'entità ch'a formo ël mond sensìbil (animaj, piante, mineraj) a derivo da mës-ce diferente dij quatr element. Për la prima vira, ant la teorìa d'Empédocle a l'é smonùa la distinsion antra materia e fòrsa.

La generassion e la dëstrussion - e an general minca forma ëd cambiament - a son gnente d'àutr che l'agregassion e la dëspersion dj'element për l'efet ëd le doe fòrse còsmiche ch'a agisso ansima a costi-sì da fòra: l'assion ëd l'amor a archeuj ij quatr element an në stat ëd rechie e a-i compon an n'unità s-ciassa che Empédocle a ciama Sfer; l'antërvension dël ghignon a visa a vasté costa unità e a l'é a l'adoss dël mond atual, caraterisà dal process ëd formassion e dissolussion dj'esse mortaj.

Për dé na spiegassion ëd l'orìgin dj'animaj, Empédocle a arcor a l'asar e a la selession natural, an fortend che da la combinassion për asar dij mèmber e dj'òrgo as son formasse, a l'ancamin, dij monstro che, nen adat a dzorvive e a arprodusse, a son dësparì. Pì tard a son formasse d'organism ch'a fonsionavo bin, ch'a l'han dzorvivù e proliferà.
Darwin a l'ha fàit arferiment a costa teorìa d'Empédocle ant la prefassion ëd soa Adoss dle spece.

La teorìa dla conossensa

Conforma a Aristòtil, Empédocle a fasìa gnun-a distinsion antra percession e pensé.
An soa teorìa dla conossensa a fortiss che as peul conòsse për mojen ëd lòn ch'a së smija: la càud për mojen dla càud, la frèid për mojen dla frèid e via fòrt: për simpatìa, j'element ch'a së smijo as tiro antra 'd lor. Pròpe përchè l'òm a l'ha an chiel l'esperiensa dl'amor e dël ghignon, a peul cheuje le càuse dël cangiament; e pròpe përchè a l'é na sìntesi dij quatr element, a l'é bon a arconòssie.

L'antërpretassion romàntica

Conforma a l'antërpretassion romàntica smonùa da Hölderlin an Empédocle as trovrìa na mìstica dla natura e, ansema, l'esaltassion ëd la përsonalità divin-a ëd l'òm, tanme sìntesi ëd natura e rason.