Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
La lenga esperanto o Esperanto a fa part ëd le lenghe artifissiaj. A l'ha creala ël medich polonèis, ma d'orìgin ebréa, Ludwik Lejzer Zamenhof ant j'agn ch'a van dël 1872 al 1887, cand ch'a l'ha publicà a Varsavia ël prim lìber ën Esperanto: l' Unua Libro (ch'a veul dì pròpi prim lìber). Ën prinsipi ël nòm ëd la lenga a l'era Lingvo Internacia (lenga antërnassional), ma vist che l'Unua Libro a l'avìa publicalo con lë stranòm ëd Doktoro Esperanto (dotor ch'a spera) dòp ën pòch pròpi col-lì a l'é dventà 'l nòm ëd la lenga: Esperanto.
Ël drapò ëd l'Esperanto: Verda Stelo stèila vërda.
L'obietiv dl'Esperanto a l'é col d'esse na lenga antërnassional e dzortut dzoranassional, visadì na lenga da dovresse për le comunicassion antërnassionaj, al pòst ëd na lenga nassional, ch'a sarìa pi fòrta che j'àutre, ën teorìa con la volontà 'd difende le lenghe minor, ant në spìrit ëd democrassìa lenghìstica.
Le régole gramaticaj ëd l'Esperanto a son sempie da amprende, e a son ëstàite sernùe pròpi për lòn ën mes a le régole 'd vàire lenghe; ant lë spessìfich le régole, e fin-a ël vocabolari, ëd l'Esperanto a ven-o da dle lenghe naturaj:
A-é pi 'd në studi ch'a mostra che costa lenga a l'é belfé da amprende fin-a da grand për soa regolarità, ën particolar a l'é amportant lë studi ch'a l'ha fàit l'università 'd Padeborn ën Almagna ch'a dimostra che studié l'Esperanto për doi agn a giota peui a 'mprendi d'àutre lenghe. [1][2].Ël sìmbol Jubilea.
L'Esperanto a l'é già stàit dovrà 'me 'n mojen lenghìstich pràtich për esempi ant l'informàtica; ma ëdcò ant la tradussion e 'nt la produssion ëd minca géner literari. Pen-a dòp la soa nàssita l'Esperanto a l'ava pijà a spantiesse bastansa an pressa, ma a l'han peui fërma-lo le doe guère mondiaj, cand ch'a l'é 'dcò stàit contrastà; al dì d'ancheuj l'Esperanto a ancamin-a torna a avèj na difusion bondosa, dzortut mersì a l'aragnà.
Al dì d'ancheuj la comunità esperantista a l'ha già fàit pi 'd na propòsta për dovré l'Esperanto ant le comunicassion antërnassionaj ëd l'Union Europenga, ma për adess a son tombà tute, përché l'Union Europenga a propon na polìtica multilenghìstica, ch'a deuvra le 23 lenghe ofissiaj.
Ludwik Lejzer Zamenhof dël 1908, 20 agn dòp la publicassion ëd l'Esperanto
L'Esperanto a l'ha 28 litre: 23 consonante e 5 vocaj; la particolarità dl'Esperanto a l'é che për minca litra scrita a-i mach un son e viceversa.
An dzorpì, coste litre 's peulo lese con na certa libertà, e parej la N as peul lese N o N- e la A as peul lese pì o meno duverta, fin-a 'me na Ä.
L'acent ëd tute le paròle a l'é sempe ant sla penùltima sìlaba, e parèj a-i é nen manca 'd dovré d'acent.
J'ùnich segn ch'as deuvro a son ël circonfless (^) e la (ŭ) ch' as deuvro për indiché dele lìtre particolar
I dì dla sman-a a ven-o da le lenghe latin-e ant la version fransèisa:
Lundo lùn-es
Mardo màrtes
Merkredo merco
Ĵaŭdo giòbia
Vendredo vënner
Sabato saba
Dimanĉo dumìnica
Vàire dle paròle an sël temp a ven-o da le lenghe germaniche (jaro ann, monato mèis, tago dì)
Le part dël còrp a l'han n'adoss latin-a o greca (hepato fìdich, okulo euj, brako brass, koro cheur, reno ren), midema ròba për le piante e j'animaj (bovo beu, roza reusa, greno/tritiko gran, rizoris).
Vàire ëd paròle a l'han na corispondensa an pì 'd na lenga:
abdiki: abdiché; anglèis, fransèis, italian, piemontèis e latin
abituriento: diplomà; alman e russ
ablativo: ablativ; latin, anglèis, fransèis, italian, piemontèis e spagneul, ma an lenghìstica a l'é dovrà 'dcò da j'alman
An Esperanto a-i son fin-a dle paròle ch'a l'han nèn na corëspondensa an d'àutre lenghe naturaj, ma a-i son mach ant l'Esperanto:
aliĝilo mòdul për j'iscrission, edzo òmo marià, ĝi chiel për na ròba, kabei bandoné 'n moviment polìtich o ideològich, nifoUFO, ujo contnidor, zamenhofa ròba su o dë Zamenhof.
Paròle dl'Esperanto ch'a l'han na corispondensa an Piemontèis
Vist che motobin ëd paròle dl'esperanto a ven-o da latin, fransèis, spagneul e italian a-i é na quantità bastansa bondosa 'd paròle ch'a corispondo a cole piemontèise, ambelessì a-i é chèich esempi:
La gràmatica ëd l'Esperanto a l'é particolarmènt sempia për soa regolarità, ën particolar tute le paròle a l'han na litra final diversa, second ch'a sio dij nòm, dij verb, dj'agetiv e via fòrt; e sa litra as buta sùbit dòp ël tema fiss ch'a veul dì 'l significà general (për esempi, muzik- a l'é 'l tema për indiché la mùsica, ant ij nòm, j'agetiv e tute j'àutre part dël discors).
Ij nòm a finisso sempre për O (esempi: muziko mùsica).
J'agetiv a finisso sempre për A (esempi: muzika musical)
J'adverb a finisso sempre për E (esempi: muzike musicalment)
Ij verb a l'infinì a finisso sempre për I (esempi: muziki fé dla mùsica)
Ël plural dij nòm e dj'agetiv as fà an giontand ën J subit dòp l' O o l' A (esempi: muzikoj mùsiche; muzikaj musicaj).
Ij verb an Esperanto a l'han na forma fissa për tute le përson-e, e për diferensieje as gionto ij përnòm përsonaj prima dël verb; ij përnòm a son: MI mi, VI ti/voi, LI chiel, ŜI chila, ĜI chiel për na ròba, NI noi, ILI lor (esempi: mi estas mi i son; li estas chiel a l'é; ni estas noi i soma).
Ij verb a l'han mach tre mòd finì:
L'indicativ ch'a l'ha tre temp:
Ël present ch'as forma an giontand AS dòp ël tema (esempi: mi estas mi i son)
Ël pasà ch'as forma an giontand IS dòp ël tema (esempi: mi estis mi i j'era/mi i son ëstàit)
Ël futur ch'as forma an giontand OS dòp ël tema (esempi: mi estos mi i sarai)
Ël condissional ch'as forma an giontand US dòp ël tema (esempi: mi estus mi i saria)
L'imperativ/jussativ ch'as forma an giontand U dòp ël tema (esempi: mi estu che mi i sia)
Për indiché tute le sfumature dël pensé uman, l'Esperanto, dë dzorapì a ij temp semplici, a forma fin-a dij temp compost, dovrand ël verb ESTAS(esse) ansema a ij participi, ch'a son ses:
Tre ativ:
Ël present ch'as forma an giontand ANT- dòp ël tema (esempi: estanto col ch'a l'é; faranto col ch'a l'é 'ncamin ch'a fa)
Ël pasà ch'as forma an giontand INT- dòp ël tema (esempi: estinto col ch'a l'é stàit; farinto col ch'a l'ha fàit)
Ël futur ch'as forma an giontand ONT- dòp ël tema (esempi: estonto col ch'a sarà; faronto col ch'a farà)
Tre passiv:
Ël present ch'as forma an giontand AT- dòp ël tema (esempi: farato col ch'a l'é fàit)
Ël pasà ch'as forma an giontand IT- dòp ël tema (esempi: farito col ch'a l'é stàit fàit)
Ël futur ch'as forma an giontand OT- dòp ël tema (esempi: faroto col ch'a sarà fàit)
Dovrand i participi ativ, con la final A e i temp dël verb esse 's formo i verb ativ compost (esempi: mi estas faranta mi i son ancamin ch'i fon; mi estos farinta mi i l'avro fàit). Dovrand i participi passiv, con la final A e i temp dël verb esse 's formo i verb pasiv compost (esempi: ĝi estis farata so lì a l'era fàit; ili estas farota 'se robe lì a son da fé)
L'esperanto a l'ha n'ùnich artìcol definì LA, e a l'ha nèn d'artìcol indefinì, e cand ch'a-i në sarìa damanca a buta gnun artìcol. Ëd pì l'Esperanto a deuvra nèn le preposission articolà, 'mé ch'a fan ënveci lenghe coma 'l piemontèis, l'italian o 'l fransèis, ma a buta preposission e artìcol un apress l'autr 'mé lë spagneul (esempi DE LA: dël/dla/dij/dle; SUR LA sul/sla/suj/sle).
L'Esperanto, a diferensa dël piemontèis e dj'àutre lenghe latin-e ch'a l'han nèn le declinassion, a l'ha na sòrt ëd declinassion, ma con mach doi cas, ël nominativ e l'acusativ, e pròpi la presènsa 'd l'acusativ a l'é na particolarità 'd l'Esperanto. L'acusativ an Esperanto as forma an giontand n'-N dòp ël sostantiv o l'agetiv ch'a dev butesse an acusativ (për esempi: nominativ KATO, acusativ KATON, për dì gat; nominativ FLOROJ, acusativ FLOROJN për dì fior, e via fòrt).
L'acusativ an Esperanto as deuvra për indiché 'l complement oget (për esempi Mi manĝas pomon: mi i mangio ën pom), ma 'dcò për indiché 'l complement ëd moviment a 'n leu con dle preposission diverse da AL (ch'a l'ha sempe 'n significà 'd moviment a 'n leu), parèj as buta an evidensa la diferensa tra 'l moviment a 'n leu e lë stat an leu cand ch'as deuvra na preposission coma EN (për esempi La hundo kuras en la ĝardeno a veul dì Ël can a cor andrinta 'l giardin (e a l'era già andrinta), ënvece La hundo kuras en la ĝardenon a veul dì Ël can a cor ant ël giardin (e prima a l'era fòra))
Na particolarità motobin amportanta dl'Esperanto a l'é la regolarità dij corelativ visadì le paròle ch'as deuvro për indiché la pì part dij përnòm (ma nèn mach), e che an Esperanto a l'han na regolarità ùnica.
« Patro nia, Kiu estas en la ĉielo, sanktigata estu Via nomo. Venu Via regno, fariĝu Via volo, kiel en la ĉielo tiel ankaŭ sur la tero. Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn, kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj. Kaj ne konduku nin en tenton, sed liberigu nin de la malbono. (Ĉar Via estas la regno kaj la potenco kaj la gloro eterne.) Amen »
↑Helen S. EATON, An experiment in Language Learning, High Points in the work of the High School of New York City, Oct. 1934 and May 1935, annual report 1934-1935, p. 27-30
