Frank Lloyd Wright

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Architet.
Frank Lloyd Wright a l'era nassù a Richland Center, ant ël Wisconsin, l'8 Giugn 1867 e a l'é mòrt a Phoenix ël 9 Avril 1959.
A l'é stàit n'avosà architet dl'inissi dël Sécol chì'a fa XX. A l'ha progetà costrussion ëd tute le sòrt, 'me banche, alògg për vacanse, ufissi, gesie, na sinagòga, na birarìa e 'n musé d'art, ma a resta famos pì che d'àutr për soe ca. A l'ha prontà pì che mila proget, dont pì che quatr-sent batì. A l'ha ancaminà në stil american ëd progeté le costrussion, dësvlupand le prairie houses, le usonian houses e na neuva sòrt architetural moderna ciamà architetura orgànica. A l'é considerà un dij pì grand architet dël sécol ch'a fa XX e 'l pì grand architet american ëd tùit ij temp da l'Anstitù American dj'Architet (AIA).

Vita

Prim agn

Frank Lincoln Wright, nassù dël 1867 an Wisconsin, dòp ël divòrsi dij sò, William Carey Wright (1825-1904) e Anna Lloyd Jones (1839-1923), dël 1885 a l'é cangiasse 'l nòm Lincoln con Lloyd, për soa mare, dont a l'era dventà 'l sol sostegn finansiari, tanme për soe doe seur. Dël 1887 Wright a tramuda a Chicago, andoa a travaja da ampiegà. La sità a col temp a l'era ancamin ch'as arpijava apress l'incendi ch'a l'avìa dësblala dël 1871 e a dovìa afronté na chërsùa motobin lesta dla popolassion. Wright a finiss për trové travaj da dissegnator técnich ant lë studi dl'architet Joseph Lyman Silsbee. Quèich dissegnator e architet avosà a travajavo già për Silsbee, dont Cecil Corwin, George W. Maher e George Grant Elmslie. Wright a ven amis con Corwin, ch'a lo òspita ëdcò për un perìod.

Ablì da n'architetura pì moderna che cola praticà da Silsbee, as gropa prest a lë studi dj'architet Dankmar Adler e Louis Sullivan, ch'a portavo anans j'idèje dla Scòla ëd Chicago. Sullivan a pija ël giovo amprendiss sot soa protession. Combin che ij doi a l'han peui rusà, Wright a sarà sèmper arconossent e gropà a col ch'a l'ha mostraje 'l mësté.

Dël 1889 Wright a maria Catherine Lee Tobin (1871-1959) e da chila a l'avìa ses cit. Con l'agiut ëd Sullivan ch'a-j prësta 5000 Dòlar, Wright a cata 'n lòt a Oak Park, na bariera ëd Chicago. Belelà, a la crosiera fra le lèje Forest e Chicago, chiel a batiss soa prima ca-studi, dont lë stil a pianta sentral, con tanta lus e le stansie pì amportante e vive dla ca sistemà al sènter dantorn ël foalé, a anonsia soe realisassion future. Wright a travaja për ses agn ant lë studi ëd Sullivan e Adler, an colaborand prinsipalman a proget ëd ca famijar. Là a dësvlupa soa formassion e soe ispirassion ant ës camp, fin-a che na separassion brutal a fa chité tut, dagià che chiel a progetava ëdcò dle ca për sò cont ant j'ore lìbere për vagné 'n pòch pì 'd sòld. A l'era donch andàit contra ël pat ëd sò contrat ch'a-j përmëttìa ëd batì mach për lë studi A&S. Quand che Sullivan a lo dëscoata a lo licensia dlongh.

Architet modern

Wright a dëscheurv l'architetura giaponèisa a l'Esposission Universal 1893 ëd Chicago, andoa ch'a peul s-ciairé l'arcostrussion dla Vila imperial ëd Katzura con un tìpich templi sintoista, ch'a l'ampression-a motobin e ch'a anfluensërà tant e për vàire temp sò stil. Wright a andrà diret an Giapon, anté ch'a arseivrà ëdcò dle comission, 'me l'Obergi Imperial, batì dël 1923.

L'architetura giaponèisa a lo possa a dësvlupé viaman la ca Praire: dle costrussion basse, slargà ant la diression orisontal, sensa muraje inùtij, con ambrassure dle fnestre e dle pòrte motobin larghe e ariose, con marlàit dle vëdrià colorà, e tut ampivotà a sò sènter, anté ch'a l'é sistemà 'n massiss, largh e bass foalé ëd mon refratari, e dantorn a sòn as dësròlo tute j'atività dla famija. Lë stil, portà a sò cò da Wright, a antroduv an particolar ël prinsipi dla liura fra interior e esterior, travers le fnestre larghe, parèj l'ambient esterior a peul an pràtica intré antëcà e fin-a esse na senografìa cangianta al pòst ëd le sòlite muraje rissà. Ës prinsipi a l'era neuv ant l'architetura ossidental.

La ca Winslow a l'é stàita un ëd sòj prim travaj për sò cont, e chiel a pràtica già lë stil dla ca Prairie. Durant j'agn 1890 a esperimenta ëd neuv materiaj e dle neuve forme, ancaminand da soa ca a Oak Park: a deuvra 'd mon e 'd volum sèmper pì orisontaj. Tutun le costrussion ch'a disegna ant ës perìod a fornisso ancor nen la definission ëd sò stil përsonal, dagià ch'a dovìa ëdcò deje da ment a j'arceste dij client. A l'ha mës-cià soe neuve idèje con jë stij ch'a l'ero 'd mòda a col temp, 'me le ca Tudor, con sor gulie, sofiëtte e lusej.

Dël 1894 a rancontra l'architet Burnham (1846-1912) ch'a l'era restà ampressionà da la meison Winslow. Wright a arfuda sò anvit a andé a studié për quatr agn a l'Academia ëd Bele Art ëd Paris, la pì prestigiosa scòla d'architetura ëd col temp, e për d'àutri doi agn a Roma, a studié architetura clàssica:

« I miro a esse lìber, sparé mè colp e fé d'eror stùpid, pitòst che pijé part a na ròba ch'am promet ël sucess sigur. I s-ciàiro gnun-a libertà an sòn. A l'é tut. »

Wright a preferiss donch andé anans për soa strà vers la modernità, an seghitand con j'idèje neuve dla Scòla ëd Chicago. Da col moment, dël 1898, Wright a duverta sò pròpi studi a Oak Park për resté vzin a soa famija. A na profita për modifiché soa ca e gionté 'd neuve stansie për sòj numeros fieuj. A batiss ëdcò në studi ëd doi pian andoa a sperimenta na strutura otagonal e 'n pogieul suspendù. An cò dël fonel a fa peui gravé sta scrita: "Truth is life. Good friend, around these hearth-stones speak no evil word of any creature" (La vrità a l'e la vita. Bon amis, dantorn le pere d'ës foalé dì nen ël mal contra na creatura cola ch'a sìa).

Le Prairie Houses

Wright a considerava le part ëd la costrussion 'me j'òrgo autònom ch'a constituisso 'n còrp coerent. A dësvlupa la comparassion fra 'l mond vivent për rivé a dì che la costrussion a dev arpresenté la chërsùa ëd n'esse vivent. Sòn a spiega ël ghignon ëd Wright contra le sità grande, dont Chicago midema. Ës ghignon a l'ha portalo a batì motobin pòchi edifissi amportant an dle sità grande. As consentrà pì che d'àutr sij proget dle ca independente, batìe an manera armoniosa con sò ambient.

Dal 1897 sò stil as arvela, con le "Ca dle prairìe" (Prairie House) dont ca soa a Oak Park a l'é n'antissipassion; a son dij pavajon fàit da 'n blòch sol o da vàire tòch gropà, dont Wright a soagna an particolar la liura con ël paisage dantorn, an dovrand le linie orisontaj. A sërca 'dcò dë tnì cont dle contrente che 'l clima continental dë sta region dl'América a ampon an diferensiand j'autësse dij plafon për deje lus e aria a le stansie. Chiel a anchërna 'dcò le part an manera pì flùida e duverta, contra la strutura rèida dl'architetura vitorian-a, an rëspetand sèmper le fonsion ëd minca tòch. Ste inovassion a l'avìo dabzògn ëd n'usage ëd materiaj neuv, përché con ij materiaj vej a sarìo podusse batì mach le sòlite ca vitorian-e: a combin-a donch ij materiaj tradissionaj, dovrand pera e mon për le fassade e ij paviment, con ij materiaj sperimentaj 'me 'l ciman e j'armadure d'assel për sostnì ëd lusej pì slargà, ëd coercc pì sporzent, le trasse, le duverture, j'arch fàuss e ij plafon. La mobilia e le lus elétriche a son soens antegrà ant l'edifissi. J’angign a son stërmà da 'd grije dont ij gieugh d’ombre a arciamo coj che la lus dël Sol a fa travers ij branch dj'erbo. A gieuga con la lus con le vëdrià dle fnestre, tìpiche dl'architetura Art Déco, ch’a smòrto e a tenzo la lus sensa rend-la fastidiosa.

Wright a seurt donch daj precet dl’architetura clàssica europenga. A definiss un neuv stil che chiel a ciama “orgànich”, ispirà për na part a l’euvra ‘d sò magìster Sullivan, a mira a vnì ‘n neuv fondament dla coltura american-a. An studiand ës neuv ideal, chiel a veul franch nen imité la natura, ma a dis d’ispiresse a la natura quand ch’a dis che la forma dij tòch dla ca a dev rivé da soe fonsion, coma ant le ròbe naturaj, andoa che forma e fonsion a son n'afé sol.

Dël 1904 Frank Lloyd Wright a l’ha progetà Palass Larkin a Buffalo, sistemà dantorn n'ala sentral anluminà da 'n coercc ëd véder, an sël qual tùit ij pian as duverto. Lë stàbil a l'é donch pì duvert vers l'interior che vers l’esterior e a l’ha na granda ala comun-a an sò sènter. Dovrand pere e mon për marché ‘l taj orisontal dij pian, Wright a arfuda la standardisassion dj'edifissi, ch'a vorìa n'echilibri fra linie orisontaj e verticaj.

L'istess ann a travaja për la congregassion religiosa unitarista d’Oak Park, dont la cesa a l’era dësblasse ant un feu. La neuva cesa ëd Wright (1905-1908), ëd ciman armà, a l'é considerà na soa ciadeuvra e a anfluensrà motobin l'architetura moderna.

D’àutri arzultà amportant për Wright ant ës perìod a son la Robie House a Chicago e la Coonley House a Riverside, Illinois. La ca ëd Frederick Robie, con sòj coercc spiuvent, sòj sbals marcà, soe fasse orisontaj e soa organisassion original dj'interior, a l’é tutafàit diferenta da le ca vitorian-e ch’as costumavo a col temp. La sala e 'l salòt a son an pràtica na longa stansia sola, spartìa mach dal foalé sentral, sbassà 'n pòch rëspet al livel dël paviment. Tre garas a prefiguro dagià l'anvasion dle viture. La ca a l'é alvà, an ofrend na mej vista, lus e arzervatëssa për j'abitant, an fornend ëdcò ‘n sens ëd grandeur e maestà a la ca. Na machëtta dë sta cà a l'é stàit ëdcò smonù ant na mostra retrospetiva dël 1941 al Musé d’Art Moderna ëd New York.

Agn difìcij

Dël 1909 Wright a viv un perìod ëd sagrin e a pensa d'esse nen assè brav. Strach ëd la vita da marià e genà da tante question sla manera d'architeté, a tramuda an Euròpa. A bandon-a ëdcò la fomna e ij fieuj për andé con la fija d'un sò client, Mamah Borthwick Cheney. Dòp në scàndol parèj, da ruiné squasi soa cariera, a men-a ëdcò na vita sgnora, ampinendése ëd pof.

An Euròpa Wright a vìsita l'Italia. A va ëdcò a trové e a anfluensa con soe idèje j'architet avanguardista d'Àustria, Almagna e Pais Bass, dont Walter Gropius e Ludwig Mies van der Rohe (fondator dël Bauhaus). A l'ha 'dcò publicà 'n portfolio dël 1910 grassie a Ernst Wasmuth, ch'a farà ëdcò conòsse soe euvre. St'archeujta, conossùa con ël nòm ëd Wasmuth portfolio e publicà an doi volum, a conten pì che sent litografìe ëd sòj proget. L'istess ann a smon ëd soe euvre a Berlin.

Dël 1911 a torna ant jë Stat Unì d'América e a va a vive ant ël Wisconsin, andoa a fonda la comunità unitarista dë Spring Green. A batiss na serie 'd costrussion për la comunità, për abitassion e agricoltura an s'un teren ufrì da soa mare, e a ciama tut sòn Taliesin Studio, an pijand ël nòm dël poeta Taliesin d'un mit selt. Belessì a tramuda con Mamah e a taca soa sconda cariera.

Tutun ël 15 Aost 1914 un dij servidor, Julian Carlton, furios për esse stàit licensià, a da feu al pless e a massa set përson-e a colp ëd piòla, dont ëdcò Mamah Cheney. Wright a dzormonta ës deul e a batiss torna la propietà ch'a sarà torna crasà da 'n feu dl'Avril 1925. La propietà, batìa torna për la tersa, a vnirà patrinòni dl'UNESCO dël 1960. Antramentre Wright a maria Miriam Noel dël 1923, ma a dura pòch përchè Noel a l'é dipendenta da la morfin-a. Wright a ancontra donch Olga (Olgivanna) Lazovich Hinzenburg con la qual a va a sté a Taliesin e ch'a sposrà dël 1928. Tut ës perìod a l'é marcà da 'd problema finansiari e da pòch travaj. A trovrà torna sò slans ant j'agn 1930.

La comunità Taliesin Fellowship

Con la crisi dël 1929 Wright a l'ha pa pi 'd travaj a Chicago e 'me tanti sòj colega a dev frontegé 'n temp ëd recession. A va donch a Phoenix con chi a resta 'd sò studi, e a pensa 'd deurbe Taliesin West, na scòla d'architetura për fé front a sòj bzògn. 'Me tùit j'american, Wright a l'é stàit motobin marcà da la crisi dël 1929, ch'a l'é na data ch'a fà da separassion a doi perìod d'ës pais.

Sta crisi a l'era stàita causà da j'artifissiose speculassion finansiarie, ma a l'é 'dcò n'ancreusa crisi 'd dzorprodussion agraria. La crisi dël 1929 a l'ha isolà jë Stat Unì e 'dcò l'architet as ìsola. Durant ës perìod Wright a veul torné ai valor american, e a veul liesse an na manera neuva con soa sossietà. 'Me vàire american ëd sò temp a l'ha pijà part a n'ideal ëd vita vagabonda an viagiand për jë stat. Wright a tenta 'd dé na neuva definission dël ròl dl'architet: l'architet a dev arnové l'órdin sossial american. Dël 1928 a compariss ël mòt "Usonia", ch'as arferiss a l'ideal democràtich che l'América a dev susté, an particolar an costruend dle ca a bon pat për tùit.

Taliesin a l'era 'n tòch dlë spìrit ëd comunità ch Wright a sustava e a mostrava. Ël pless a l'era fàit dal laboratòri, n'obergi, n'asienda 'd campagna, dle ca e d'alògg, dë stansie d'archivi, dij giardin paisagìstich e dij salòt musicaj e për l'antërteniment. Wright sì a acheuj vàire architet, 'me Rudolf Schindler e Richard Neutra. Pì che stanta proget a son realisà da sta scòla.

Produssion eclética

Fassada batìa torna dl'Obergi Imperial ëd Tokyo (1914)

Apress la tragedia ëd Taliesin, dël 1914, Wright a l'ha arseivù na comission da l'Obergi Imperial ëd Tokyo ch'a-j forniss l'ocasion ëd longh sogiorn an Giapon, pais con soa particolar architetura ch'a lo ispira motobin.

As pòrta via 'dcò d'oget d'art, stampe, bërgamin-e, brocà 'd seda, dont a vendrà na part. La realisassion dl'obergi a-j pòrta 'd bin, dzortut quand che l'edifissi a arzist al taramòt dël 1923, e sòn a marcrà la qualità dij proget dl'architet.

Durant j'agn vint, Wright a dësvlupa 'n concet ëd costrussion basà sij blòch ëd ciman travajà ch'a arcòrdo l'ornament dij templi Maya. Ës process an ciama Textile block system o costrussion ëd blòch tëssù, gravà o forà con dij motiv. Wright a serca parèj ëd dé nobiltà a 'n material considerà brut. Pitòst che pituré 'l ciman, chiel a preferiss lasseje sò color natural, an creand parej na continuità visual fra l'interior e l'esterior.

A sperimenta ës neuv concet con la comission ëd na rica arditera ch'a vivìa an Califòrnia, Aline Barnsdall, dël 1916. Tutun Wright a l'ha rompù con un ëd sòj prinsipi, visadì col che n'edifissi a dev vnì dal sit andoa a l'é fàit, an progetand la ca prima che 'l seul a fussa stàit catà. Ant la realtà peui Wright a dev arvëdde sòj pian për adatesse al brich ëd 2000 are davzin a Hollywood che soa clienta a l'avìa sernù. La ca, batìa 'me 'n templi, a arcòrda l'efet dl'architetura mesoamerican-a, tutun l'arzultà a pias nì a l'architet, nì a la clienta. Për Wright col-lì a l'era 'n proget ëd transission e la madama a porterà plenta contra l'architet për avèj fàit lòn ch'a vorìa e avèj gnanca fàit un bel travaj. Aline Barnsdall a l'ha vivù pòchi agn belelì prima 'd dé via la ca Hollyhock a la comun-a dël 1927.

Ma peui Wright a batiss vàire ca conforma a 's model, sèmper an Califòrnia e con tant pì 'd sucess, për vàire përsonage: meison Alice Millard (Pasadena), meison John Storer (West Hollywood), meison Samuel Freeman (Hollywood) (andoa che la liura fra interior e esterior a l'é dabon riussìa) e la meison Charles Ennis (Los Angeles). Wright a l'ha dësvlupà sò stil, ispirà a dle forme geométriche 'me 'l sercc, ël quadrà, ël triàngol, ël retàngol o l'esàgon. A cangia soens l'usage dij materiaj, an preferend col dël pòst, ma a varia 'dcò 'l meud ëd batì, le tinte e ij motiv. A dis che sò but a l'é progeté le ca conforma 'l leu anté ch'a son stàite batìe. As mës-cio j'element naturaj dël paisage, l'eva, ij ròch, le piante, ij pra e j'erborin, j'arlev, e soens la progetassion dël paisage a l'é 'n tòch dël proget dla cà:

« Për ël tema natural, dë sfond ëd tuta soa creassion, chiel as dëssern daj mèistr dl'architetura moderna ch'a lotavo për dësvlupé n'architetura ch'a arpresentèissa l'era dl'industria e dj'angign. »

(Kathryn Smith)

Agn drù

L'esempi pì arnomà 'd sò apròcc naturalista a l'é la Ca sla cascada (Fallingwater House) ch'a progeta dël 1935 a sessanteut agn. Batìa diret an sle rochere anté che al propietari Edgar Kauffman a-j piasìa marandé, la ca a eufr na serie 'd trasse sbalsà con l'arian ch'a passa sota. Ij canton a son drit, ma sirognà për esse nen tròp agressiv e arcordé le forme naturaj. Na rampa a men-a a na cita piataforma suspendùa sl'eva dël bial. Sta ciadeuvra a tira l'atension dzor Wright, an portandje l'anteresse ëd vàire ambient architeturaj e a arlansa soa cariera d'architet. Ij ses agn për chiel pì drù a taco àor.

Vàire përson-e a consìdero la Ca sla cascada 'me un dj'esempi pì bon dl'architetura orgànica andoa l'òm e la natura a son gropà s-ciass. An st'euvra Frank Lloyd Wright a l'é stàit pionié an dovrand la nata 'me arvestiment técnich e decorativ al seul e ai mur. Ant ij bagn dla stansia dël propietari e an cole dj'òspit, sta nata portughèisa a përcor ël paviment e ij trames e a dà n'ampression ant l'istess temp pasia e terosa.

Dël 1934 a taca la serie 'd ca "usonian-e" (Usonian Homes). A son dle cite ca a bon pat, 'me la Malcolm Willey House. A son për la pipart fàite con na pianta a L, con na lastra 'd ciman armà sensa fondassion, ch'a l'ha andrinta un sistema ëd riscaudament rajant (n'inovassion ëd Wright), con coercc pian sensa sofiëtta e 'd trames e muraje batìe an neuve manere. Ël garas nopà a l'é 'n pòst për na vitura sola, për fé pi cit ij cost. Le ca usonian-e a l'ero për la class mesan-a e a l'ero fàite con cite cusin-e, stansie cite, un salòt cit dantorn a sò clàssich foalé e 'd mobilia antegrà. Fin-a 'l 1937 a l'ha batì pòch men che stanta ca dë sta sòrt-sì, e la técnica ch'a deuvra a cangia viaman.

La sconda guèra mondial a l'ha mnà an ralentament dj'atività ëd Wright, ma coste as arpijo tòst a la fin dj'ostilità. A pì che otanta agn l'architet as artreuva cap ëd në studi grand con pì che sinquanta travajeur për sodisfé la domanda. Wright a sosten con decision soe idèje e as arzerva ij proget pì prestigios otnù da lë studi, bele ch'a resta tacà a soa passion për le ca. Chiel a acheuj minca client con rësguard, ëdcò se peui a rusava soens durant la progetassion, dagià che a chiel a piasìa ampon-e soe idèje.

A ciamran ëdcò a Wright ëd disegné 'd proget ëd grande dimension, 'me pr'esempi 'l gratacel ëd disneuv pian Price Tower a Bartleswille (Oklahoma) dël 1956. Tutun sò edifissi urban pi arnomà a l'é 'l Musé Guggenheim ëd New York, duvertà dël 1959. Soa forma ùnica as dësvlupa dantorn a 'n lusel ëstragròss su tuta l'autëssa dl'edifissi e na rampa a spiral. Chi ch'a vìsita a riva al darié pian con l'assensor e peui a spassëgia arlongh la rampa an pendensa pianòt pianòt fin-a a rivé al pian tera, dòp avèj s-ciairà tute le colession e j'euvre smonùe arlongh la rampa.

Ël Kalita Humphreys Theater a Dallas (Texas) a l'é l'ùltim proget ëd Wright dnans ëd soa mòrt dël 1959, a Phoenix an Arizòna, apress la complicassion ëd n'antërvent chirùrgich. A l'avìa 92 agn d'età.

Ardità

Wright a l'ha ëdcò scrivù vàire lìber sl'architetura. Soa euvra a l'ha anfluensà an manera ancreusa ël dësvlup dl'architetura contemporania ant jë Stat Unì e an Euròpa. A l'ha anfluensà vàire architet, dont nen mach sòj anlev, ma ëdcò j'architet dl'espressionism. A l'é stàit un dij prim architet a antëgré j'interior ant sòj proget: mobilia, tapis, fnestre, pòrte, tàule, cadrege, lus e decorassion. Tut a smija fondù ansema e nen spartì, e tut a l'é fàit apòsta për ël client.

A sòn as gionta soa esplorassion ëd tute le forme (eliss, retàngoj un an sl'àutr, sercc, otàgon, emisicl për lassé intré mej ij raj 'd sol e via fòrt) e 'd tùit ij materiaj (assel, mon, bòsch, véder, ciman: chiel a amava tant ël ciman ross indian për ij paviment). Wirght a mësécia sti element con fantasìa, an tentand sèmper d'eufre dë spassi càud e luminos, anfluensand lë stil ëd vita dj'abitant ant la mej manera. Parèj Wright a sta daré ai temp, quand che ël travaj e la vite dle famije a son modificà d'autut. A pensa a 'd zòne për ij cit e a 'd zòne për acujì j'anvità.

Ël pì grand mérit ëd Wright a l'é d'avèj trovà 'd solussion për le pì diferente sòrt ëd client, sia sgnor che nen sgnor, an cangiand sèmper soa liura con ël pòst anté ch'a vivo. "Sòj client a notavo che soa ca a l'avìa cangià e fàit pì sempia soa vita, e a l'avìa renduje pì sensìbij al paisage e al mond natural dantorn." An total, Wright a l'ha disegnà apopré 800 proget, dont a l'é realisass-ne anviron la mità. Vàire archivi ëd Frank Lloyd Wright a son guernà a l'Art Institute ëd Chicago. Na fondassion con sò nòm a resta a Taliesin òvest.