Italianism
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
N'italianism a l'é na paròla 'd na lenga ch'a deriva diretament da la lenga italian-a, e che soens a pija 'l pòst ëd na paròla dl'istess sust an cola lenga. An piemontèis a-i é vàire e vàire d'italianism, an càusa a l'influss sossial e polìtich che la lenga italian-a a l'ha avù an Piemont, da l'Edit ëd Rìole dël 1561, ma tanta 'd pi da j'agn 1950 an sà, quand che la television e la fòrta imigrassion d'an Italia a l'han spantià l'italian an Piemont 'd na manera vajanta e motobin lesta. Ij purista a consijo d'evité j'italianism an piemontèis, da già ch'a-i é 'd paròle pì genite da dovré a sò post: sòn për guerné pì ch'as peul la diferensa antra ël piemontèis e l'italian, bele për deje nen l'andi a coj ch'a diso che ël piemontèis a l'é mach un dialèt ëd l'italian. Esempi[modìfica | modifiché la sorgiss]Vardé sì dontré esempi d'italianism ant la lenga piemontèisa, an tnisend da ment che vàire 'd costi-sì a son giumaj intrà ant l'usage comun e la paròla genita, belavans, as deuvra squasi pi nen.
Armarche[modìfica | modifiché la sorgiss]"tùi" a l'é franch la përnonsia dla forma "tùit", che as dis con ël T ciàir almeno an Canavèis. Ëdcò la litra R ant la paròla "àutr" as dis pa vàire ant ël parlé, ma as costuma scrivla për etimologìa. Peui a peul sauté fòra 'l T an dij contest ëd liaison. Për frel/fradel, l'italianada a l'é pi che d'àutr fraTel, con T. "fas(s)o, stago, dago, vado" a son dle forme bastansa recente, e mach turinèise. La -o final an realtà a l'era nen n'italianada an prinsipi, ma 'n trat ossidental gropà con l'ocitan. Ma as dovrava nen con ij verb iregolar. Lòn ch'a l'ha rendùlo spantià parèj an turinèis, tutun, a l'é l'anfluss italian, përchè fòra 'd Turin a-i é ancora le forme veje "ston, fon, von, don" o "stagh, fas, dagh, vagh". La forma "le mie piante" a l'é fosonanta. Generalment o ch'as disìa "ël mè piante" (donca 'l géner e 'l nùmer a son ant l'artìcol) o ch'as disìa "mie piante" (donca 'l géner e 'l nùmer a son ant l'agetiv). Butoma che la forma "le mie piante" a sia sempe staie për "colision" dj'àutre doe, sò largh usage d'ancheuj a l'é possà dal fàit che an italian as dis parèj. "Quant" a l'é n'italianism an koiné, përchè a-i era nen. An koiné a-i é stàit un moment ch'a son sparìie tre përnòm antërogativ: "quanto cosa e quale", ch'a son stàit rampiassà daj corëspondent afermativ "vàire, lòn e col", che a veulo dì an realtà "tanto, ciò e quello". Ancheuj se 'n turinèis a deuvra quant, còsa (da nen sconfonde con "cò"!!) e qual, a l'é 'n pò n'italianada. An certi dialèt piemontèis peui esse ch'a sia guernasse queidun dij tre përnòm antërogativ perdù, e an d'àutri dialèt piemontèis a son andàit persù fin-a "quando" (ant la zòna antra 'd Droné e Coni as dis mach "ch'ora") e "përchè" (ant la zòna antra 'd Biela e Cògiola a diso "codì che"). Comsissìa certidun a son nen d'italianism, ma 'd lombardism (pr'esempi pròpe "quant"), ma s'a lo dis un ch'a parla turinèis a lo fà pa përchè ch'a l'ha sentù 'l lombard, a lo fà përchè ch'a l'ha pijalo da l'italian. Mecànica sossial dlë spantiament dj'italianism[modìfica | modifiché la sorgiss]Notaman anteressant a l'é che j'italianism a sio stàit considerà an prinsipi 'mé na forma nòbil dël parlé, quand la class media as ancalava nen a parlé italian com jë sgnor e parej a n'anfilava chèich paròla ant ël discors për desse un ton. Sòn a l'ha smonùje a ste forme un pèis sossial ch'as ës-ciàira motobin da 'nt sò spantiesse ant la literatura piemontèisa fin dal prinsipi dël sécol ch'a fa XX, pen-a dapress a l'unità d'Italia. Passa-ie la bura nassionalista, la tendensa corenta a l'é pitòst cola dë nen ancrosié le doe lenghe, ma dë vardé dë parleje e scriv-je giuste tute le doe, e con lòn j'italianism a son an camin ëd passé viaman a esse considërà com un dësdeuit antra la gent ch'a l'é bon-a 'd lese e dë scrive. Comsëssìa, as trata ëd posission motobin variegà, con vàire anteletuaj ch'a sosten-o ch'a-i sia l'arzigh dë butesse a parlé ant na lenga tròp diferenta da cola dla gent normal da pì nen podej esse capìa. |
