Marian Adam Rejewski

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Matemàtich e criptògraf.
Marian Adam Rejewski a l'era nassù a Bydgoszcz ij 16 d'ost dël 1905 e a l'é mòrt a Varsavia ij 13 ëd fërvé dël 1980.
A l'é stàit chiel che për prim dël 1932 a l'ha riussì a decifré ij message alman criptà con la màchina Enigma idejà da Arthur Scherbius. Ël sucess ëd Rejewski a l'ha përmetù ai sò colegà anglèis ant ël cors ëd la Sconda guèra mondial ëd podèj decifré për vàire temp un gran nùmer ëd mëssage alman, an dasend parèj na contribussion amportanta a la sconfita dl'Almagna nasista.

Antratant ch'a studiava matemàtica a l’Università 'd Poznań, Rejewski a l'avìa frequentà un cors segret ëd criptografìa tnù da l’ufissi ëd dessifrage dlë stat magior polonèis, anté ch'a l'ha travajà an pianta stàbila dal 1932. L’ufissi ëd dessifrage a l'avìa già otnù dij cit sucess, e a l'ha ancarià Rejewski dë studié ël problema. Apress pòche sman-e, Rejewski a l'avìa già capì lë schema 'd fonsionament antern dl'angign alman. Ansema a doi colega matemàtich, Rejewski a l'ha dësvlupà na serie ëd técniche e d'utiss për la dessifrassion dij mëssage, coma ël ciclòmeter e l'arnomà Bomba.

Sinch ësman-e apress l’anvasion ëd la Polònia dël 1939, Rejewski e ij sò colega a l'han ësmonù ij sò studi an sl'angign Enigma ai colega dij servissi segret fransèis e anglèis. A son ëstait costi darié, mersì a la strasordinaria contribussion dël matemàtich Alan Turing, che ant ël cors ëd la seconda guèra mondial a l'han dësvlupà al màssim coste arserche, an rivand con soa Bomba (che a l'é dventà ant ël 1944 l'ordinator Colossus) për chèich temp a dessifré la pì part dij mëssage alman, fin-a a che costi-sì a l'han modificà la màchina Enigma, aumentand ël nùmer dij rotor, e donca dle possìbij combinassion.

Pòch apress lë s-ciòp dël conflit, ij critògraf polonèis a son ëstàit trasferì an Fransa, anté ch'a l'han seghità a colaboré con ij servissi segret fransèis e anglèis. A son ëstait forsà a slontanesse apress l’ocupassion ëd la Fransa për euvra dij nasista ant ël giugn dël 1940, tramudand ant la Fransa ëd Vichy. Apress che la Fransa a l'é stàita d'autut ocupà ant ël novèmber dël 1942, Rejewski e sò colega matemàtich Henryk Zygalski a l'han trovà arpar an Anghiltèra, passand a travers la Spagna.

An Anghiltèra a l'han travajà ant n'unità special dl’esèrcit polonèis, an dessifrand còdes alman ëd pì cita amportansa. Ant ël 1946 Rejewski a l'é artornà da soa famija an Polònia e a l'ha travajà tanme contàbil, an mantnend ël segret su soe atività 'd criptògraf fin-a al 1967.
A l'é mòrt a ca soa a Varsavia për n'atach ëd cheur, dël 1980. An soa sità natal ëd Bydgoszcz, ij sò consitadin arconossent a l'han dedicaje un monument tocant.