New Hampshire

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ël New Hampshire a l'é në stat federal djë Stat Unì. A l'ha na surfassa ëd 24.239 km² e na popolassion d'1.299.500 abitant.

As treuva ant la macroregion ciamà comunement Nòrd-Est (North-East). A confin-a a nòrd col Canadà, a òvest col Vermont, a sud col Massachusetts, a est col Maine e, për un cit tòch dantorn a Portsmouth, con l'Océan Atlàntich.

La capital a l'é Concord (40.687 abitant); la sità pì popolà dlë stat a l'é Manchester (107.006 abitant), ch'a l'é cò l'ùnica sità con pì che 100.00 abitant.

Geografìa e teritòri

Ël teritòri a së spantia ansima a n'autipian colinos coatà dzortut da bòsch e prairìe e sëmnà da pì che mila bassin ëd lagh ëd formassion glassial dont vàire ëd discrete dimension (Winnipesaukee, Winnisquam, Squam, Connecticut). L'autëssa as alva viaman vers nòrd anté ch'a cùlmina ant le pitoresche White Mountains (mont Washington, 1917 méter; mont Lafayette, 1600 méter) e arlongh la fassa ossidental, sëmnà ëd vàire sime d'erosion ciamà monadnocks. Tra le rivere pì amportante che a traverso ël teritòri a-i son ël Connecticut, ch'a marca la frontera ossidental con ël Vermònt, e ël Merrimack. Tuti doi a son ësfrutà për la produssion d'energìa idroelétrica.
Ël clima pitòst rèid e ùmid e la tèra nen tant drua a creo nen ëd condission favorèivoj për l'agricoltura, ch'a l'é praticà mach arlongh le combe dij fium (coltivassion ëd foragi, granaje, fruta e fërsaje).

Conomìa

Prinsipaj arsorse econòmiche dël New Hampshire a son: l'anlevament ëd bes-ce (bovin), favorì da la grand estension dle pasture; ël torism (sconda arsorsa dlë stat, dzortut ant la region dle White Mountains, anté ch'as pràtica lë ski, e dantorn ai lagh andoa ch'as pësca); ë dzortut na serie d'andustrie motobin ative ant ël setor alimentar (làit e formagg), dël coram, dla carta, dël bòsch, elétrich e dij materiaj da costrussion.

Stòria

La prima esplorassion dël New Hampshire a l'é stàita fàita da M. Pring, ch'a n'ha tocane le còste ant ël 1603; peui a l'é vnuje cola ëd S. de Champlain ant ël 1605.
La colonisassion a l'ha ancaminà dël 1623, con un prim ansediament tirà su a lë sboch dël fium Piscataqua, ch'a l'han ciamà Little Harbor. Chèich agn pì tard Edward Hilton, un mërcant ëd pess ëd Londra, a l'ha fondà Dover a ses mija an amont dël fium. Tòst a l'é stàit gionzù da sò frel William e vàire famije, e pì tard da àutri dal Massachusetts.

Na companìa, ciamà Laconia Company, a l'é formasse dël 1629 an Anghiltèra e l'ann apress a l'han mandà un vassel a la boca dël Piscataqua con ansima na partìa ëd colon con ël capitani Neal tanme goernador. Vàire sità a son formasse, mincadun-a indipendenta da j'àutre.
Dël 1639 le sità a l'han ëstrenzù n'acòrd për gionz-se, ma dagià che ël Massachusetts a pretendìa ël teritòri, le sità a son acordasse për intré sota soa giurisdission, lòn ch'a l'é avnùit ant ël 1641. La gent dj'ansediament a goernava la libertà ëd gestisse j'afé ëd soe sità e minca sità a podìa mandé un diputà a la cort general a Boston.

L'union a l'é durà fin-a al 1679, cand ël re a l'ha separaje e ël New Hampshire a l'é stàit proclamà provinsa real. A son torna butasse ansema dël 1686, ma ant ël 1691 as son separasse ëd fasson definitiva. Ël New Hampshire a l'é tornà a esse na provinsa real, con un pressident e un consèj nominà da la coron-a e na ciambrea elegiùa da la gent. Tutun, fin-a al 1741, ël goernador a l'era mach un leutenent sota la supervision dël goernador dël Massachusetts.

Apress la mità dël sécol ch'a fa XVIII a l'é s-ciopà na gròssa rusa antra 'l New Hampshire e New York a propòsit dël teritòri a òvest dël fium Connecticut, pretendù da tute doe le colònie.
Dël 1765 ël re a l'ha decidù an favor ëd New York; cand ël goernador ëd costa colònia a l'ha ordinà che coj ch'a j'ero anstalasse ant l'àrea as catèisso torna sò teritòri, costi-sì as son arvirasse. Guidà da Ethan Allen e Seth Warner, a l'han taparà via j'ufissiaj ëd New York e dël 1777 a son diciairasse stat indipendent, sota ël nòm ëd Vermont.

L'Union

Ël New Hampshire a l'é un dij tërdes ëstat originari dl'Union.

Organisassion polìtica

Ël New Hampshire a contribuiss con 4 grand eletor a j'elession pressidensiaj dl'Union.