Londra
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Londra a l'é la capital dël Regn Unì e dl'Anghiltèra. Ël clima[modìfica | modifiché la sorgiss]J'istà a Londra a son frësche: la media dle temperadure pì càude a riva apopré a 21 gré.
D'invern a cala da ràir sota ij 0 gré. La strutura urban-a[modìfica | modifiché la sorgiss]L'aglomerà londinèis as dëstend arlongh apopré quìndes chilòmeter su tute doe le rive dël cors bass ëd Tamis, a anviron 60 chilòmeter da lë sboch dël fium ant ël mar dël Nòrd. Soa caraterìstica d'avèj na granda estension e na densità ëd popolassion nen tant àuta a l'é dovùa da na part a l'abondansa d'àree vërde e da l'àutra a na bassa densità d'utilisassion dij teren, dzortut ant le zòne residensiaj. An efet, la strutura dl'abità a l'ha goernà dle ca dai 2 ai 5 pian, soens con giardin privà. Ël sènter dla sità a l'é constituì da la City, sènter mondial d'atività bancarie e dle suranse, dal pòrt e dai quarté ëd West End e East End. L'evolussion demogràfica[modìfica | modifiché la sorgiss]La popolassion ëd Londra a l'era d'anviron 750.000 abitant al prinsipi dël sécol ch'a fa XVIII. Ant ël cors dël sécol a l'é aumentà ëd fasson moderà, rivand a pòch pì che 850.000 dël 1801, ann dël prim censiment. Tutun, dzortut ant ël darié ters dël sécol ch'a fa XVIII a-i é staje na mobilità motobin gròssa: an cost'época a l'é anandiasse un moviment d'imigrassion che a seghitrà ant ij sécoj apress an pràtica sensa anterussion e dont le caraterìstiche a variëran an fonsion dle situassion polìtiche e econòmiche. Dël 1780 ël 9% ëd tuti j'imigrant as compon d'irlandèis; dël 1800 la comunità ebréa a conta anviron 20.000 përson-e, la pì part originarie dl'Euròpa sentral. La gròssa chërsùa demogràfica ëd Londra a l'é stàita l'arzultà d'un process migratòri ch'a l'é mai anterompusse da l'ancamin dël sécol ch'a fa XIX e ch'a l'ha amplicà irlandèis (possà vers Londra da le famin-e antra 'l 1820 e ël 1850), ebréo, europengh continentaj, peui asiàtich. J'atività portuaj, comersiaj, andustriaj a l'han arciamà dij travajeur da la provinsa anglèisa, bele ch'a-i fussa l'atrassion concorenta dle region carbonìfere. Dël 1821 Londra e soe bariere a l'avìo 1.400.000 abitant; dël 1901 ant la granda época dl'amper britànich, a j'ero passà a pì che 6 milion, ël 15% ëd la popolassion dël Regn Unì, dont quatr milion e mes ant ël cheur ëd la sità, malgré j'epidemìe ëd colera ch'a son rivaje antra 'l 1849 e ël 1854. La chërsùa a aumenta prima dla prima guèra mondial: la Gran Londra a riva a 7.252.000 abitant dël 1911 e a 8.650.000 ant ël 1939. Apress la sconda guèra mondial, për via dij ravage dël conflit e dl'arnovament dle zòne dësblà e an relassion a la diminussion demogràfica dij grand sènter urban ocupà da j'atività fonsionaj, la popolassion ëd l'aglomerassion a l'ha ancaminà a calé. An paralel a-i é staje n'ardussion sensìbil dij pòst ëd travaj; vàire dle fonsion che la capital ëd l'amper a l'avìa a l'han përdù part ëd soa amportansa. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]L'antichità[modìfica | modifiché la sorgiss]Parèj ëd tante àutre sità, Londra a dev soa nàssita al fium, via ëd comunicassion antra 'l nòrd e ël sud. L'ariv dël cristianésim[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël cristianésim a l'é rivà a la fin dël III sécol. Restitù a l'é stàit nominà vësco ëd Londra al concili d'Arles dël 313. Ël tard perìod roman[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'é mach dël 368 che Londra a l'ha arseivù ël tìtol d'Augusta. Durant la tarda ocupassion roman-a, a smija ant ël IV sécol, ël murajon a l'é stàit ranforsà con dij bastion. Con ël decliné dl'amper roman, dël V sécol ij roman a bandon-o la sità, ch'a l'é restà an man a j'orde barbàriche. Ël tëssù urban roman as peul an part arconòss-se ant ël pian ëd la City. L'Età ëd mes[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 597, cand ël vësco ëd Roma, Gregòri I, a manda Agustin ëd Canterbury a mostré ël cristianésim ai pagan, Londra a l'é un sènter amportant.
Dël 604 Melit a na dventa vësco e a l'é arseivù da Sebert, antlora re a Londra.
Tòst a l'é batìa la prima Catedral ëd San Pàul. Al prinsipi dël sécol ch'a fa VIII la sità a l'é descrivùa da Beda tanme un basar ëd tanti pòpoj. Alfred ël Grand a òcupa Londra dël'886 e sota 'd chiel ël comersi për mar a l'é dësvlupasse e la sità e sò pòrt a son ëdventà amportant. Ëdcò ij murajon a son ëstàit restaurà. Ant ël sécol ch'a fa X a dventa la capital dij re sàsson. N'àutr perìod ëd turbulensa a l'é rivaje apress a la mòrt ëd Canut, dël 1035. La conquista norman-a[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël 1066 a l'é l'ann ëd la fin dij regn sàsson e dla conquista norman-a: Londra as sot-met a Gulielm ël Conquistador, duca ëd Normandìa, ant ël mèis dë dzèmber e chiel a intra a Londra e a l'é ancoronà re ël di 'd Natal.
Londra a dventa capital polìtica. Dël 1136 un feu a dësbla la sità e soa catedral. L'arcostrussion a l'ha përmëttù ëd rampiassé almanch na part ëd le struture ëd bòsch con dle costrussion an pera e ëd doté le stra dë sternì e ëd dòire. Le corporassion[modìfica | modifiché la sorgiss]A la fin dël sécol ch'a fa XII vàire colònie comersiaj a contribuisso a deje l'andi a la prosperità dla sità. An efet, a l'é ant ël sècol ch'a fa XII che a-i nasso le corporassion, ch'a rivran a esse 110 ant ël 1400. Coste-sì a l'han negossià con la coron-a na pì granda autonomìa munissipal. La pi gròssa inissiativa për ël dësvlup ëd Londra ant l'età ëd mes a l'é stàita la costrussion dël prim pont ëd pera për rampiassé le struture ëd bòsch precedente. Pero ëd Colechurch a l'ha ancaminane ij travaj dël 1186, ma a l'é mòrt durant la costrussion ëd l'euvra, ch'a l'ha pijà pi che trant'agn. Ël pont a l'é restà an fonsion fin-a al 1832, cand a l'é stàit dësblà. Dël 1192 Londra a l'ha sò prim sìndich: Henry FitzAlwin, ch'a goernërà l'ufissi fin-a a soa mòrt dël 1212. A chiel as dev ël prim Strument ëd costrussion, dont ël but a l'era la protession contra ij feu che soens a ravagiavo la sità. Dël 1215, con la Magna Carta, re Gioann Sensa Tèra a arconòss a le corporassion ëd Londra ël drit d'elege 'l sìndich, a condission che la sernia a fussa presentà al re o a sò ministr për l'aprovassion real. Dël 1381, sota Wat Tyler, a-i é staje n'arvira dij paisan; dël 1450 l'arvira ëd Jack Cade. Durant ël sécol ch'a fa XV l'andustria dij tëssù a l'ha cissà un gròss comersi d'esportassion da Londra. L'Arnassensa[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant l'época elisabetian-a Londra a l'é amponusse an sla sena antërnassional e a l'ha stabilì ëd fasson definitiva soa primassìa da la mira econòmica e polìtica an sël rest ëd l'Anghiltèra. Antra 'l 1530 e ël 1600 la popolassion a l'é triplicà, argionzend jë 75.000 abitant dël 1605, antant che 150.000 përson-e a vivìo fòra dij murajon, schivianda përparèj le rèide laj dle corporassion e anviarand dle neuve andustrie tanme la tëssiura dla seda, le vedrarìe, jë stabiliment ëd la majòlica. Da na mira urbanìstica, ël sécol ch'a fa XVI a l'ha marcà l'achit ëd lë spantiament pianificà dla sità vers òvest, apress la costrussion da part d'Enrich VIII dël palass ëd San Giaco a Westminster: tòst Westminster e la City, visadì ël sènter polìtich e col comersial, a saran anglobà sota l'istess nòm ëd Londra; la stra ch'a-j gionz, lë Strand, a dventrà la zòna residensial për ecelensa. Le lòte armà[modìfica | modifiché la sorgiss]Durant l'época Tudor, Londra a l'é stàita doe vire la sena d'arvire armà contra la coron-a: dël 1554 sir Thomas Wyat a l'é arvirasse contra l'argin-a Marìa e dël 1601 ël cont d'Essex contra l'argin-a Elisabeta. Jë Stuart[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1603 në scossèis a riva an sël tròno d'Anghiltèra tanme re Giaco I. A sò séghit a-i é staje la prima gròssa migrassion ëscossèisa a Londra. Durant la guèra sivila la City a l'é butasse da la part dël parlament, contra Carl I ch'a n'avìa contrastane j'anteresse comersiaj e ij privilegi munissipaj. La pest, ël grand feu e l'arcostrussion[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1665 na gròssa pest a l'ha frapà Londra, anandiand-se ant la bariera ëd St. Giles-in-the-Fields.
A l'ha dzortut fàit dij ravage fòra dij murajon ëd la sità e a l'é stàita ciamà la pest dij pòver.
Ël re Carl II e soa cort a son ëscapà da Londra ant ël mèis ëd giugn e a son mach tornà ant ël fërvé apress.
Dij ministr dël re, mach ël duca d'Albemarle a l'é restà a Londra. La pest a l'avìa ancor nen chità che a anviron un bòt ëd la matin ëd dumìnica 2 dë stèmber 1666 la botega d'un panaté an Pudding Lane, davzin al pont ëd Londra, a l'ha pijà feu.
Le fiame as son ëspantiasse a travers le ca 'd bòsch e a l'han anandià ël grand feu ëd Londra ch'a l'ha durà quatr di. La dobia catàstrofe a l'ha rendù necessaria na lesta arcostrussion.
Vàire proget a son ëstàit prontà con ël but ëd rassionalisé ël tëssù urban, dont ël pian ortogonal ëd John Evelyn e ël pian baròch ëd Christopher Wren.
Gnun dij doi pian a l'é peui stàit adotà për via ëd dificoltà ëd bilansi e d'antrap técnich, giurìdich e finansiari.
La neuva Londra a restrà fidela a sò pian medieval. L'euvra ëd Wren[modìfica | modifiché la sorgiss]Christopher Wren a l'ha peui anandià la costrussion ëd monument armarchèivoj, ant në stil motobin përsonal, dont la neuva catedral ëd San Pàul (1675-1712).
Ambelessì Wren a l'ha smonù na pien-a padronansa dël lengage clàssich, amportà për la prima vira su na scala përparèj an Gran Brëtagna. L'arnàssita econòmica[modìfica | modifiché la sorgiss]La sità a l'é tòst arpijasse, dzortut mersì al posson dël dësvlup econòmich.
Des agn apress ël feu le leje arlongh ël Tamis, arlevà e modernisà, a j'ero pien-e d'atività comersiaj dont ël foson a l'é a l'adoss dl'anstalassion d'anviron trantamila ugonòt fransèis ant ël quarté dë Spitalfields, davzin al pòrt.
A comparisso vàire andustrie, tanme jë stabiliment ëd porslan-e ëd Fulham e ëd Lambeth, che tòst a faran concorensa a la produssion ëd Delft. La fioridura econòmica a marcrà ël dësvlup edilissi e urbanìstich ëd la sità. La borzoasìa mërcantil a preferiss fissé soa residensa ant ij quarté ossidentaj, 'me ch'a fasìa la noblëssa dai temp ëd jë Stuart, pitòst che artorné ant la City arcostruìa. Parèj a l'é anandiasse ël tramud vers òvest (ël West End) ëd la popolassion asià, lòn ch'a mnerà a la costrussion ëd gròss compless residensiaj. N'espansion pì disordinà a l'é dësrolasse ant ij quarté ovrié dl'est (l'East End). Ël Set-sent[modìfica | modifiché la sorgiss]Da na mira econòmica ël sécol ch'a fa XVIII a l'é n'época d'anrichiment, ch'a coincid con l'afirmesse dla primassìa marìtima e colonial ëd la nassion britànica. Ij guadagn d'ës comersi a l'han cissà ël dësvlup dël West End. A ancamin-a l'età dl'òr dl'urbanìstica londinèisa e as realiso dij quarté pì elegant e fonsionaj. Dël 1736 l'iluminassion ëd le stra a dventa ëd përtinensa munissipal. Da na mira coltural a l'é tratasse d'un perìod fiamengh: Johnson, Boswell, Bolingbroke, Pope, Burke, Reynolds, Goldsmith, Fox e Gibbon a son ëstàite le përsonalità pì an vista ëd l'época. Dël 1784 a l'é stàit fondà The Times, che dël 1795 a stampava 4800 còpie, testimoniansa ëd lë spantiesse dla classa anstruìa e ëd la formassion ëd n'opinion pùblica anfluenta. L'età moderna[modìfica | modifiché la sorgiss]L'Eut-sent[modìfica | modifiché la sorgiss]Da na mira urbanìstica, durant ël sécol ch'a fa XIX l'amportansa viaman pì granda dj'atività dla finansa e dël comersi e ëd n'aministrassion ch'a travajava an sla scala ëd n'amper che as consentravo ant la City a l'han possà a fé tramudé la popolassion residenta vers le bariere: dël 1801 la City a l'avìa 127.800 abitant, contra ij 26.900 dël 1901.
Ës process a l'é stàit giutà, ant la sconda mità dël sécol, da la realisassion ëd traspòrt urban e suburban.
Dal 1820 al 1914 ël raj dlë spassi urbanisà ëd Londra a l'é montà da 5 a 15 chilòmeter (al di d'ancheuj a sorpassa jë 70). Ël process d'urbanisassion ëd l'época georgian-a a l'é andàit anans durant tut ël sécol ch'a fa XIX, tutun la qualità architetònica e estética a l'ha motobin calà, dzortut ant le zòne ovriere ëd Hammersmith, Acton, West Ham, Hackney, Croydon, Wandsworth, Southwark, Lambeth, Tottenham e via fòrt.
Londra dël di d'ancheuj a l'é an gran part ël prodot ëd l'época vitorian-a, sia për soa estension ëstragròssa che për la monumentalità dij sò edifissi pùblich: banche, grand magasin, teatro, edifissi munissipaj e ël parlament (1840-1865).
Dnans a n'espansion urbanìstica dësmisurà e a dij problema sossiaj motobin compless, la sità a l'é stàita obligà a dotesse d'anstitussion aministrative a l'autëssa, tanme le 28 sircorscrission metropolitan-e creà dël 1889. Da na mira coltural e ideològica l'arbeuj disordinà dla metròpoli vitorian-a a l'avrà n'anfluss ansima a tuti ij camp ëd l'art e dël pensé. Ij protagonista ëd costa época a saran unànim an soa condana dla socetà e dël model urban generà da l'arvolussion andustrial. Ant ël 1888 a-i cala la peur an sle contrà 'd Whitechapel për ij crìmen ëd Jack lë Squarteur. Dël 1897 Buckingham Palace a dventa la residensa real për decision dl'argin-a Vitòria. Ël Neuv-sent[modìfica | modifiché la sorgiss]Al prinsipi dël Neuv-sent un dësvlup ch'a smijava inarestàbil a l'era la caraterìstica pi voajanta dla metròpoli. Durant la prima guèra mondial, ant ël perìod ch'a va dai 31 ëd maj 1915 ai 20 ëd maj 1918, Londra a l'é stàita bërsaj ëd vàire atach aéreo. Ël perìod antra le doe guère mondiaj a l'é stàit caraterisà da lë spantiament dël sistema dij traspòrt pùblich, da la dessentralisassion andustrial (për esempi, l'anstalassion dle fàbriche dla Ford a Dagenham, ant la bariera oriental) e dal dësvlup ëd la lotisassion për efet ëd l'antërvension privà e, apress ël 1919, munissipal.
Nopà, ant ël sènter dla sità as argistro pòche trasformassion, gavà la degradassion dij quarté vitorian e la costrussion ëd vàire edifissi pùblich.  Durant la sconda guèra mondial pì che 30.000 përson-e a meuiro sota aj bombardament alman, ch'a ravagio la sità. Apress la guèra, l'arcostrussion dle grande zòne dësblà ant la City e ant l'East End a l'é vnùita a fé part ëd na vision complessiva dla region londinèisa, formolà an doi pian ëstratégich fondamentaj: ël Plan for the London region dël 1944 e ël Greater London development plan dël 1969. Antra ij pont fondamentaj ëd sa pianificassion a-i ero l'anstitussion ëd la sentura vërda, la dessentralisassion ëd l'espansion dëdlà ëd sa sentura, l'ameliorassion e l'aument ëd la disponibilità dj'alògg, la rissistemassion ëd la rej stradal urban-a për ven-e ancontra a j'esigense dle viture. Tutun la realisassion ëd costi programa a l'é stàita antrapà da dle lentësse aministrative e dle dificoltà ëd bilansi. Ant ël 1968 la sità a resta blocà për vàire mèis daj siòpero dj'ovrié. Dël 1987 un feu a la stassion ëd King's Cross a fa 30 mòrt; sòn a men-a a l'antrodussion dla dësfèisa 'd fumé ant la metropolitan-a. Ant ël 1990 as artreuvo an 300.000 an piassa Trafalgar për protesté contra la poll-tax; la conseguensa a saran le dimission dël prim ministr Margaret Thatcher. Dël 1992 doe bombe dl'IRA a s-ciòpo ant ël sénter dla sità. Architetura[modìfica | modifiché la sorgiss]An soa totalità, Londra a mostra le marche ëd soa chërsùa natural e dle costrussion continue, soens sensa ch'a-i fussa na precisa pianificassion. Dël perìod dij Roman Londra a goerna bin pòch: la City a conserva apopré la forma dla sità fortificà dlë II sècol. Ël gòtich[modìfica | modifiché la sorgiss]Lë stil gòtich a fioriss a la fin dël sécol ch'a fa XII con la costrussion ëd vàire edifissi religios prestigios. As peulo arconòssne tre perìod:
L'abassìa ëd Westminster, dont la costrussion as arfà a l'abassìa ëd Jumièges a l'é 'l sìmbol pì fiamengh dël gòtich londinèis. L'Arnassensa[modìfica | modifiché la sorgiss]Lë stil Tudor a l'é ilustrà dal palass ëd Hampton Court (1514). Ël Set-sent[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël sécol ch'a fa XVIII a fioriss l'architetura georgian-a, la pì sclinta dl'aglomerassion londinèisa. Ël perìod modern[modìfica | modifiché la sorgiss]Con ël sècol ch'a fa XIX, l'arvolussion andustrial e 'l longh regn ëd l'argin-a Vitòria a s-ciòd na neuva architetura an fer e véder, ch'a cùlmina con ël Crystal Palace.  Antramentre, ël gothic revival a arpijava l'architetura dl'età ëd mes: esempi a son ël Parlament, ël Palass ëd Westminster, ël Tower Bridge e la stassion San Pancrass.
Ant l'argistr neo-clàssich a-i é 'ncora la Royal Albert Hall. Conomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]A caraterisé la vita econòmica ëd Londra a son le fonsion bancarie e comersiaj, ch'a fan dla sità un dij gran sènter dla conomìa europenga e mondial. La City[modìfica | modifiché la sorgiss]Sìmbol ëd j'atività finansiarie ëd Londra a l'é la City. A coincid bele con la cita zòna postà ansima a doe basse colin-e separà da la val ëd Wallbrook, anté che ij roman a l'avìo fondala. Da na mira stòrica, j'atività ëd la City a l'han ancaminà a avèj n'amportansa antërnassional con l'espansion amperial dl'Anghiltèra.
Banché e finansié strangé a son ëstàit tirà a Londra da le possibilità ëd sosten-e ij tràfich vantagios e diferensià antra l'Anghiltèra e l'amper, an particolar l'atività ëd riesportassion dle mërcansie esòtiche vers l'Euròpa continental. L'amportansa dla City tanme sènter finansiari antërnassional a l'era motobin declinà apress la sconda guèra mondial, séghit a la decadensa dla conomìa anglèisa e a le restrission an sla convertibilità dla sterlin-a, ma a l'é torna chërsùa ant j'agn 1960. An efet, le grande banche merican-e, dont la legislassion ëd jë Stat Unì a antrapava l'espansion andrinta al sistema finansiari merican, a l'han trovà bon basé soa espansion, dzortut a servissi dle socetà multinassionaj, ant la City ëd Londra. La City a l'ha donca conossù un neuv perìod fiamengh, ch'a l'ha mach ralentà un pòch séghit a la crisi finansiaria antërnassional dla prima 1974. Ant le decision ëd polìtica econòmica dl'Anghiltèra, ël podèj dla City a l'era e a resta stragròss. Për esempi, as peul disse che ël manteniment a tuti ij cost dla parità antra la sterlin-a e ël dòlar fin-a al 1967 a l'é stàit amponù da la City che, an general, a l'é sempe stàita për na polìtica conòmica liberista. Ël pòrt[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'ancamin dël sécol ch'a fa XX, Londra a l'era ël prim pòrt mondial.
Dël 1909 ël pòrt a l'é stàit butà sota na giurisdission ùnica e sentral, la Port of London Authority. Spòrt[modìfica | modifiché la sorgiss]Echip ëd fótbal ëd Londra a son ël Chelsea e ël West Ham. Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Londra a l'é compòsta da 13 sircoscrission aministrative. Ël sìndich a l'é Sadiq Khan (dal 2016). Leu d'anteresse[modìfica | modifiché la sorgiss]Sit diciarà patrimòni dl'UNESCO[modìfica | modifiché la sorgiss]
Monument[modìfica | modifiché la sorgiss]
Musé[modìfica | modifiché la sorgiss]A Londra a-i son pì che sent musé, dont la pì part as vìsito a gràtis.
Parch e giardin[modìfica | modifiché la sorgiss]
A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
|||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
