Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
La piev ëd Santa Marìa a resta an cors Italia a Aress.
As trata d'un dij pi bej edifissi romànich toscan.
Le dificoltà gropà al teren e a le dimension amponente ëd sa cesa ëd pi 'd 50 méter ëd longheur a l'han artardane ël completament ant ël sécol ch'a fà XII.
A la fin dël sécol la fassada ossidental a l'é livrà, ma a l'é dlongh modificà përchè con soe fassade decorative Luca a ampon dij criteri neuv; antlora a Aress a costruisso na neuva fassada.
Dzora a j'arcade bòrgne dël pian teren as alvo tre pian ëd galarìe ëd colòne.
Al pòst ëd j'ancrostassion ëd màrmol as preferiss ël gres local.
Ël nùmer ëd colòne, ch'a passo da le 12 al prim pian, a le 24 al second e a le 32 al ters, ma ëdcò la diversità ëd soe decorassion e dij modion a fan la richisia ëd sa fassada.
Contrariaman a le cese 'd Luca, costa-sì a l'é pa dzormontà da 'n fronton; an efet costa fassada a l'ha na fonsion decorativa indipendenta da la strutura basilical ëd la cesa.
La decorassion dij portaj a l'é motobin travajà.
Col sentral a smon n'Assonsion e l'arch ij mèis ëd l'ann.
Ël cioché, dit dij sent përtus (a conta an efet quarante fnestre binele romàniche), a l'é stàit livrà dël 1330.
L'andrinta dla cesa, a tre navà, as presenta an s'un pian iregolar, probabilman dovù al teren grotolù.
La lus a intra ant la navà sentral da disdeut ëfnestre binele e na fnestra dla fassada.
An sla fassada andrinta, doi riliev a figuro la Natività dël Crist e l'Adorassion dij Mago.
La cripta ch'as treuva sota 'l presbiteri a goerna un pressios bust arlichiari ëd Donà, vësco d'Aress mòrt màrtir e patron ëd la sità.
Ës ritrat ëd giovo vësco pien ëd dignità, d'argent dorà e archincà 'd pere pressiose, a l'é euvra 'd doi oréfiss d'Aress, dit Pietro e Paolo, dël 1346.
La prima gran restaurassion ëd la cesa a l'é stàita l'euvra ëd Vasari.
