Premi Nobel

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Alfred Nobel

Ël Premi Nobel a l’è un premi ëd valor internassional assegnà da l’aministrassion svedèisa. Ël premi a l’é dàit tuti j'agn a përson-e ch'as son fasse arconòsse ant ij diferent camp dla conossensa, «an dasend important benefissi a l'umanità», për soe arserche, dëscuèrte e invension, për l'euvra literaria, për l'impegn an favor dla pas mondial. A l’é ëdcò an general vist 'me ël premi ëd pi grand importansa dël dì d’anchëuj.

El premi a l’è stàit fondà d'apress j'ùltim vorèj d'Alfred Nobel, industrial svedeis e inventor dla dinamite, sotsignà ant ël Club Svedèis-Norvegèis ëd Paris dël 27 novèmber 1895. La prima premiassion a l’é stàita dël 1901, quand a son stàit ësmonù ij premi për la pas, për la literatura, për la chìmica, për la medzin-a e për la fìsica. Dël 1969 as da ëdcò ël premi për l'economìa an arcòrd d'Alfred Nobel. La sirimònia ëd consëgna as ten ël 10 dë dzèmber, aniversari dla mòrt dël fondador. Ij premi Nobel ant le dissiplin-e spessìfiche (chìmica, fìsica, literatura e medzin-a) e ël premi për l'economìa a son normalment giudicà ij premi pi arnomà ch’as peulo dé an coj camp. Ël premi Nobel për la pas a eufr un grand prestigi, combin ch’a sia sovens orìgin ëd debat polìtich.

Stòria dël premi[modìfica | modifiché la sorgiss]

La prima sirimònia ëd donassion dij premi Nobel a l’è stàita a la veja Academia Real ëd Mùsica dë Stocòlma dël 1901 (la sirimonia ëd donassion dël Nobel për la Pas a l’è nopà a Òslo); dël 1902, ij premi a son ëstàit formalment assignà dal Re dë Svessia. Ël re Oscar II an prinsipi a l’ha pa aprovà l'assegnassion ëd gròss premi nassional a strangé, ma as dis ch’a l’abia cangià idèja apress avèj capì ël valor ëd reclam che coj premi a podìo avèj për soa nassion. Ij premi a son dàit con na sirimònia formal ch’as ten tuti j'agn dël 10 dzèmber, l'aniversari dla mòrt d'Alfred Nobel. Ij nòm ëd coj ch’a l'han vagnà a son abitualment nonsià già da otóber dai diferent comità e institussion ch'a servo 'me giurìe ëd selession ëd coj ch'a son premià. La donassion dël premi Nobel a l’é compagnà ëdcò da na vìncita ëd dané, al di d’ancheuj sirca 10 milion ëd coron-e svedèise (pòch pì d'un milion d'euro). Cost premi an dané a servìa an orìgin për përmëtte ai laureà 'd seguité sò travaj o l'arserca sensa la pression dl'arserca ëd dané.

Ij premi a son ëstàit assignà tuti j'agn, dal 1901, për j'arzultà otnù an:

  • Fìsica (assignà da l'Academia Real Svedèisa dle Siense)
  • Chìmica (assignà da l'Academia Real Svedèisa dle Siense)
  • Medzin-a o Fisologìa (assignà da l'Istitut Karolinska)
  • Literatura (assignà da l'Academia Svedeisa)
  • Pas (assignà da 'n comità nominà dal Parlement norvegèis)
  • Economìa (dël 1969)