Siviltà roman-a

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

N'ara sacrifical. Ansima a dij blòch ëd pera parej as fasìo ij sacrifissi. Da na mira coltural, a soa sorgiss la siviltà roman-a a l'é fòrt anfluensà da cole greca e etrusca. Con ij roman i parloma ëd gent dont a son rivane dij document che an conto lòn che lor-lì a pensavo e a fasìo, e coma a vivèisso, donca nen mach ëd lòn che j'archeòlogh a penso. Cost artìcol a presenta la mentalità dla Roma clàssica, che a cangerà col temp, për l'assion combinà dle neuve popolassion che a rintreran ant l'imperi e dël Cristianésim. As trata d'un mond motobin fòravia për la mentalità dël dì d'ancheuj, ma che comsëssìa a l'é un-a dle rèis ëd nòstra siviltà e ëd nòstra manera ëd vive. Na cort ëd na ca roman-a, da Pompei Organisassion polìtica Ën polìtica, ël prim Imperi Roman a l’é na federassion ëd sità indipendente sota l’autorità militar ëd l’imperator roman. Vira sità as paga soe impòste e a-j giuta a Roma con òmo, bes-ce e materiaj, ma për lòn che a toca soe facende as rangia daspërchila. Ij sò goernant a son dël pòst, ma a venta ten-e da ment che vàire sità a son ëd le colònie, lòn ch’a veul dì che Roma a l’é fondass-je chila, për deje dla tera e na sità andoa sfoghé soa veuja ëd fé polìtica a dla gent ch’a la ven da fòra. A l’é parèj che ant ël Piemont d'antlora as forma n’ambient urban ch'a l’é pa pì selt-ligurin ò àutr, ma pròpe mach roman. La gent ëd la sità roman-a a la chërdrà sempe che na sità a sia un leu privilegià, che a l’é pa natural, ma che a peul ess-ie al mond mach përchè chi a-i ësta andrinta a l’ha ëd virtù particolar, le virtù cìviche. Na pitura ëd Pompei ch'a mostra le ruse antra tifos dij gieugh dël circo La percession dël mond La percession dël mond dij sitadin roman a l’é fàita ëd vàire seuli sossiaj, dont cheidun (an sima) mach metafìsich. As trata d'un model sossial che a spiega tut, ëd n'ideologìa polìtica che as fa religion. Divinità A-i në j'é un përfond, ma, a pijeje un për un, ant tut l'imperi as treuva pa na përson-a istruìa ch'a disa ch'a-j chërd. A l’anvers, coj ch'a scrivo as fan dle gran bele ghignade dapress a la gheusaja ch'a pija la mitologìa për na facenda vèira. Le divinità a son nen amportante përchè a sio contà coma vèire, ma pitòst për la mentalità che a fortisso, cola dle virtù cìviche. Da lòn a-i dipend la vita dla sità. Donca fé ëd sacrifissi ritual ant ij tempi pagan a l’é motobin amportant ëdcò për coj che a la divinità dël tempi a-j chërdo pròpe nen: ën fasend ël sacrifissi ritual lor a son part dël mascheugn coletiv ch'a manten viva la sità. Che peui Giòve a esista për da bon a-i n'anfà pa a gnun, la përson-a ch'a da nen na man a fé vive soa sità a l'é mach che un baraba, un che a-j tira 'l maleur antëcà a tuti. Coma chërdense religiose, a vardé da bon, ij patrissi roman antich a l'han pitòst na sërnia d'ategiamet filosòfich, e as divido antra coj che a-j chërdo a la Providensa (pa cola cristian-a, ma na sòrt d’inteligensa sensa nòm, che a l'ha ij sò pian e a fà capité lòn che a-j fa dë manca che a-i càpita a chila), la Fatalità (a-j chërdo coj ch’a studio siensa, che peui ant l’ora a comprend l’astrologìa, e a penso che da na question a na ven-a n’àutra), al Cas. Costi-sì a son mal ës-ciairà, përchè chërd-je al Cas a veul dì che lòn che na përson-a a fa a l’ha pa gnun-a importansa, a sarà lòn ch’a sarà. A l’anvers, tute le forme ëd religion roman-a a l’han n’ética che a fa vnì ‘n ment cola protestanta: n’òmo a arsèiv an armerit da chi ch'a-j ësta dzora për lòn che 'd bon a fà. N'arcostrussion dl'anfiteatro e dël circo ëd Treviri, com as pensa ch'a fusso antlora Eròj A-j chërd pa bele che gnun, ma as peulo sempe portesse da esempi për parlé con bon deuit e mostré d’avej ëd l’istrussion. A son amportant coma element ëd deuit, nen coma na chèich vrità. Patrissi A son jë sgnor roman, coj ch’a pijo tute le decision e a fan polìtica. A l’han da avej basta ëd sòld për nen travajé e vive ant na condission ch’a diso otium. Sòn an manera che sò caràter a resta pijn ëd gravità (che a sarìa në scàndol se as fasèisso ciapé a badiné ën pùblich), che a pijo la costuma dë mostré pa d'emossion (che a son dj’afé che a van bin për s-ciav e fomne) e che a resto sempe andipendent, coma che a-j fa da manca dë esse a chi a sia n’òmo. Un che a sia butasse sota a cheidun (fussa mach che na vira ën tuta soa vita) a peudrà mai pì torné a esse na përson-a da bin. La società dij patrissi a l’é mach an part fondà dzora ëd le dinastìe familiar. Coma che i vëdroma, al temp dij roman, la polìtica a costa cara, e soèns ij patrissi as trovo bele che dal cul, a forsa dë buté tùit ij sò sòld al servissi dël bon nòm ëd la famija. Për sosì la composission ëd la class àuta roman-a a la cangia notaman ampressa, e la possibilità da esse ciamà a fè ëd polìtica a-i é për tanti (fa mach basta che sò pari a l’abia vagnà assè ëd sòld e a l’abia daje a sò fieul l’istrussion che a-i va për savej coma parlé e coma bogiesse). Ën patrissi a l’ha na vita motobin codificà: vira matin, per esempi, a arsèiv ij sò clientes. Client, për ij roman, a l’é nen na përson-a che a cata chèich-còs pagand, ma na përson-a che a ven a dije a n’àutra «mi i l’hai manca dë ti». Col passé dël temp a jë vnirà la costuma dë ciameje amis. Ël patrissi a j’arsèiv pa a man veuide: për tùit a-i é un cit pret, përchè ën vnisend a rend-je omagi a l’han daje na man a mostreje a tùit vàire che chiel a l’é amportant. Për coj che a ven-o a smon-e dj’afé ò a butesse sota soa protession për fé cariera, costa a l’é mach che na cos-cion ritual, ma për vàire bonòm ëd la gheusaja costa a l’é l’ùnica manera për catesse chèich-còs dë mangé. Ën patrissi a l’ha sempe ëd possediment e dë s-ciav, che a peul liberé, fasend-ne dij libèrt. N'arcostrussion dël Pretòri, coma as pensa ch'a fussa a Colònia Òmo lìber A son dla gent ch’a l’ha pa basta ëd sòld për avnì patrissi (ò pura che a la speta dë esse ciamà a ess-lo). Coj che a stan pì bin ëd sacòcia soèns a son tra ij client pì amportant dij patrissi, përchè as treuvran a esse n’aleansa motobin ùtila, na vira ch’a vniran patrissi ëdcò lor. N’òmo lìber con na bon-a sacòcia a l’ha d’avej djë s-ciav. Dzortut costi a devo travajé për chiel, e deje manera dë rivé a vive ant la condission d’otium. Dzora aj sò s-ciav a l’ha ij midem drit dij patrissi: për lòn che a toca ij drit ëd proprietà la lege roman-a a fa nen ëd distinssion basà ant sël livel sossial dël proprietari (se a l'é lìber). Fin-a për chiel a-i é la facoltà dë fé ëd libèrt, e sòn a l’é bele che n‘òbligh, se a veul mostré d’avej ëd sòld da campé via, e parèj prontesse a monté ant la class superior. Mosàich roman ëd le tre grassie, da 'nt la Turchìa meridional Gheusaja Ël pì dle vire ij bonòm a l’han mach soa libertà e soèns a finisso për vend-sla e andesse a fé s-ciav. Tajà fòra da tute le possibilità dë fé ëd comersi përchè a l’han pa ëd capital inissial për anandiesse a travajé, soèns sensa pa ëd ròba che as peula desse an garansìa për pijé ëd sòld ën préstit, coj pì an gamba as fan ës-ciav për avej l’ocasion dë travajé sot padron e d’amprende un mesté. La gheusaja a la patiss soa situassion sossial e pen-a che a peul a-j mostra a s-ciav e libèrt che lor a son dë manch che n’òmo lìber. Ma dë s-ciav sò la gheusaja a-n n’ha bele che mai: n’òmo, na fomna e fin-a na masnà a son pa mërcansìa për la sacòcia dij bonòm. A-i riva motobin pì soèns l’anvers: la gheusaja as vend ës-ciav soe masnà për vagnesse dë mangé, ò ant la speransa che a peulo almanch amprende un mesté. Ulisse, da 'nt un mosàich roman. La nav dissegnà a smon un bon esempi dël mojen ëd traspòrt comersial prinsipal dël mond roman Libèrt I l’oma già vist chi a son, a venta mach gionté che vàire vire a son dle person-e che a l’han vagnasse dij capitaj motobin sòlid, e che a l’han n’educassion técnica da feje avnì l’anghicio a tùit. Ma bele che con tùit ij sò sòld un libèrt a peul pa gavesse d’adòss la macia dë esse stàit në s-ciav. Bon deuit a veul che doe vire al dì a vada a dije grassie al padron che a l’ha liberalo, e për tùit chiel a sarà sempe mach na bes-cia motobin anteligenta, e nen n’òmo. Soa sola sodisfassion a l’é cola dë vagné pì che al peul e feje dé a sò fieul n’educassion che a-j daga la facoltà dë spende ij sòld ëd sò pari coma na person-a da bin. Soèns ij libèrt a l’avran na vita sossial separà da cola dij lìber, e as faran soa società paralela a cola dle person-e normaj. Bicer roman ëd veder decorà, trovà an Afghanistan, che a testimònia vàire ch'a fussa larga l'esportassion roman-a S-ciav Për la lege a son dle bes-ce uman-e, che a l’han pa gnun drit e a peulo mach dije che ëd sì a sò padron. A rintro ant la giurisdission legal dël pater familiæ, che se a veul a peul fin-a condaneje e masseje. Ël pregiudissi popolar che a veul che lë s-ciav a sia nen n‘òmo soèns a l’ha ëdcò dij bej fondament: chërsù ant na situassion da bes-cia parèj, jë s-ciav as comporto da bon coma dij can. A s’afession-o a sò padron, a son soèns bon a fesse massé për chiel, e a deurmo fin-a ant l’istessa stansia dij padron, che as sento nen pì genà da la presensa ëd në s-ciav, che nojàutri al dì d'ancheuj da cola dël gat ò dël can ëd ca. A peulo nen mariesse tra lor, e se a l’han un compagn ò na compagna fissa (ò fin-a na masnà) a treuvo pen-a normal che ël padron ò la padron-a as jë men-o ant ël let e a në faso lòn che a veulo. A l’han na moral che as condensa ant ël proverbi a-i é pa ‘d vërgògna a fé lòn che ‘l padron a veul. Soe speranse a son motobin cite: esse fàit lìber, as capiss, ma sòn a-j toca a motobin pòchi fortunà, dzortut në s-ciav a l’ha maitas d’avej na sepoltura da lìber, përchè për sòlit a lo campo ant ën beucc coma na bes-cia. Bes-ce Cost-sì a l’é l’ùnich seul ëd la percession dël mond che dai roman a smija rivà a nojàutri sensa gròss cambiament, contut che al di d'ancheuj ai sio dij moviment për ij drit dle bes-ce che antlora a sarìo stait ampossibij da capì. Fé polìtica al temp dij roman Për ij roman a-i é pa gnun-a distinsion tra pùblich e privà. Ij roman a son tant dësgenà a spend-ne dël sò coma a butess-ne an sacòcia ëd col ëd j’àutri. Lòn che për nojàutri a sarìa un comportament miraco normal ma sempe nen onest, për lor a l’é l’imàgine scarpìa dla virtù cìvica. E sòn a restërà ancora për vàire secoj a vnì coma comportament normal, nòstra idèja dla separassion antra pùblich e privà a l'é motobin recenta. La midema codìfica dla strutura dël podej a l'é pì che d'àutr arzultà dle fòrse an camp al moment (sòn ëdcò ancheuj, ma nojàutri i l'oma dle costitussion che a venta cangé, ij roman nò, për lor a bastava mach butesse d'acòrd antra lor al moment). La base dla strutura dël podej: ël pater familiæ La società roman-a a l’é fondà dzora dl’autorità dël pater familiæ (pari ëd famija), che a ven a esse na sòrt dë stat ant lë stat. Aj temp ëd Còsio as peul ancó nen parlesse ëd famija ën sens modern, përchè ël matrimòni për ij roman a esist ancó nen coma istitussion (a l’é na cos-cion privà, e a l’ha pa gnanca un ritual motobin definì, tant che un-a dle gran-e dij legaj d’ant l’ora a l’é pròpe cola dë prové che doe person-e a son marià, e a l’é nen mach che a vivo ansema). Ij fieuj a l’han gnanca drit d’avej dël sò, fin-a a che ël pari a viv, e le fomne as considero amprestà dal pari al gënner, ansema a soa dòte. Ël matrimòni dla Roma clàssica a l’é n’afé dzortut polìtich e finansiari: doe famije as buto ansema, ma la fomna a resta sempe un pòch ëd sò òmo e un pòch ëd sò pari, lòn che a-j da la possibilità dë divorsiè, se a-j ven veuja dë felo. E a venta nen chërde che la fomna roman-a a l’abia na chèich forma ëd parità, mach përchè dle vire a l’é bon-a a soagné j’afé ëd sò òmo. I l’oma già s-ciairà coma për ij patrissi a sia motobin normal lasseje ij travaj pràtich a cheidun d’àutr. J’òmo roman a pijo nen soe decision an famija, ma a discuto ëd tut con j’amis (che coma i l'oma s-ciairà a resto peui ij clientes). Fomna e fieuj as vardo nen coma dij compagn, ma coma dle proprietà. A l’ha sò pèis ëdcò la question che le fomne as dan via (visadì, as fan marié) për sòlit pen-a che a l’han dodes agn, e con sòn as treuvo a rivé ant soa neuva famija pì come dle masnà, che come dle përson-e indipendente. Na pitura mural da Pompei Ij roman e l'amor Ant ël let ij roman a son ossessionà da la pau dë esse dij molancian. S’a fan tròp l’amor a penso dë vnì fomna, e soèns a diso che l’ideal a sarìa fé che sté sensa, ò pura felo mach për fé fieuj. Avej na relassion (che a sio marià o nò, e che a sia con n’òmo, na fomna ò na masnà a fa tut midem) a-j fa gnun-a ampression a gnun, ma col roman che a mostrèissa dj’emossion an pùblich a farìa parlé tuta la sità për dij bej mèis. La drugia moral pì bruta che as peussa campesse adòss a n’òmo roman, a l’é dì che ant ël let a sia butasse sota a na fomna ò a n’àotr òmo (fisicament ò moralment a fa pa gnun-a diferensa), ma, fin-a che dë dzora a-i é chiel, tut lòn che a-j fa fé a j’àotri a va bin. A l'é mach segn ëd fòrsa e bon-a salute. Vas milafior roman, trovà an Croassia La scòla L’istrussion a mostra mach lòn che i podrìo ciamé ël bon deuit dij roman. La retòrica e pa vàire d’àutr, përchè ël prim but ëd la coltura roman-a clàssica a l’é sempe col dë fé an manera che la diferensa tra sgnor e gheusaja a sia motobin marcà. Na scòla pùblica a-i é nen, chi a peul a paga për catesse në s-ciav che a-j mostra ël bon deuit a sò fieul. Ël drit roman Ël drit roman ancheuj a në smija n’element ëd civiltà bele che rivolussionari, ma a va vardà për lòn che a l’era: visadì n’arnèis che ël pì dle vire as podìa pa dovresse. Ant un mond andoa tute le càriche pùbliche a-i ero ant le man ëd pòche person-e, a-i era gnun sens a denuncé un, na vira che it savìe già che a giudichelo a sarìo stait ij sò amis. Peui, për ëmné a giudissi na person-a a ventava prima ciapela: lòn che a fasìa an manera che a podèisso valejsse dël drit roman mach coj che a podìo paghesse na polissia privà. Polissìa che peui a restavo ij sò s-ciav ò pura coj ëd lë sgnor dont a l'era client, se lë sgnor a chërdìa che a valèissa la pen-a ëd sagrinesse për chiel e da arzighé dë smonse un capital, se un djë s-ciav a fussa mai mòrt antramentr che a-j dava na man. Jë s-ciav as podìo pro catesse, ma a costavo n'euj dla testa, e bele che se un soe s-ciave a fasìo soèns a-i andava sempe dij bej agn prima che na masnà a chërsèissa e a la fussa bon-a a travajé coma n'òmo. La moral roman-a La moral roman-a a l’é motobin invadenta. La distinsion tra pùblich e privà, che a esist nen ant j’afé dl’aministrassion, a esist gnanca ant la vita djë sgnor. La sità roman-a a s-ciàira tut e a-j taja ij colèt a tùit. Se a-i riva mai (e a càpita soèns) che tra jë sgnor ëd la sità as treuva nen chi che a veul pijesse na càrica pùblica për pau dë dovej spende tròp, la gent a la riva fin-a a aclamessne un, che bonòm al peul pì nen arfudesse. Ij testament as leso ën pùblich, e soèns as leso con ël testatari viv, për podej discute ëd la person-a. Gnun a scapa da ant j’euj ëd na sità che për coma ch’as costuma pensé al dì d’ancheuj a l’ha la mentalità d'un cit pais. E fin-a j'amzure, ël pì dle vire. Ij roman coma popolassion dla diàspora Ij roman (tanme ebréo e grech) a son na popolassion dla diàspora. Ëd roman a në j’é daspërtut, e, ansema a la facilità dla società roman-a a pijesse andrinta tuti coj che a peulo spende dël sò për fé ëd polìtica, a l’é pròpe sosì che a fa an manera che tute le tere dl’imperi a ven-o a esse pròpe roman-e, nopà che dle sempie colònie. Ant l'ora a-i son nen ij mojen ëd comunicassion dël dì d'ancheuj, e donca a spantié la mentalità roman-a për tut l'imperi a son pa television ò giornaj e gnanca dij lìber, ma ij roman midem, con sò andessne an vironda për ël mond.

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi