Stòria ëd Génoa
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Ël borgh ëd Génoa a esist già dij temp dij roman, ma a smija che a sia pi che d'àutr un pòst ëd contròl ant sla via Aemilia che ën passand për la riviera a colegava Roma a la Provensa e a la Spagna. Dël borgh roman a l'é restane mach chèich marca ant ël tracià dle contrà dël rion ëd Castel, piassà ant s'un brich dzora dël pòrt. Gnun-a neuva particolar a l'é restane d'antlora, ma jë stòrich a chërdo che na chèich fonsion ëd pòrt për Ticinum e Milan a dovèissa già avejla, con ij colegament basà ant sël pass dij Giòvi. Un prinsipi maldocumentà[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël prim vësco ëd Génoa dont a sia rivane neuva a l'é San Sìro, dël IV sécol, antlora venerà 'cò an Ast, lòn ch'a podrìa esse na marca ëd colegament comersiaj già present con l'astësan. A San Siro a l'era dedicà 'l prim Dòm ëd Génoa, che an manera pitòst dròla a restava fòra dla cinta dij mur dla sità veja. Na vira droca-ie l'Imperi roman d'Ossident as chita d'autut la manutension djë stra, lòn ch'a men-a 'l mar a vnì anco' pi fondamental për le comunicassion. Sot ël curt Règn dj'Ostrogòt a l'é documentà a Génoa na sinagòga e na presensa organisà dj'ebréo, ch'a ven antërpretà coma marca 'd comersi e 'd colegament con l'orient anco' pitòst ativ. Dapress a sòn Génoa a la resta torna sota l'Imperi Roman dal 537 al 642. Dë stë scond perìod roman i l'oma gnun-a neuva, miraco l'ùnica marca a podrìa esse la dzorvivensa ant ël genoèis ëd chèich forma latinisà ëd paròle greche d'antlora, coma stolus (flòta) e cintracus (n'ufissial dont nòm a l'é un calch dël corispondent grech kentarchos). Gnun-a neuva 'cò dël perìod quand ij Longobard ëd Rè Rotari as la pijo, ma 'cò antlora as trata d'un borgh che a dovìa esse motobin cit. Tut lòn ch'as peul pensesse dë sti moment-sì an ven dai nòm dle gesie, coma cole ëd Sant Ambreus, dij sant Vitor e Sabin-a e dij sant Nasari e Cels. A son dij nòm che a fan ëvnì 'n ment Milan, dont arcivësco a j'ero stàit an esili pròpe a Génoa ant ij prim 70 agn ëd dominassion longobarda, anans che 'cò 'l pòrt ëd Génoa a fussa ocupà. Dël 711 a rivo davzin al borgh djë spagneuj che a son scapà ëmnandse dapress le relichie ëd San Frutos, e che a fondo 'l monasteri. Dël 774 Génoa a passa ai Franch, e 'cò cost-sì a l'é un moment ch'a l'ha pa lassane gnun-a marca. La prima neuva foresta ëd Génoa a l'é dij sarasin che a la buto al sach dël 934-935 ën rivand da 'nt l'Àfrica setentrional. Ël resocont sarasin a resta 'd sinch sécoj pi giovo che nen ij fàit dont a parla, ma jë stòrich a son anclinà a contelo coma pitòst acurà. Conforma a sta conta, dal sach ëd Génoa a sarìo mnasse via lin, pann e seda anco' da travajé, lòn ch'a sarìa pa normal për un cit borgh ëd pescador, ma a fa pitòst pensé a dj'atività ëd comersi për mar già motobin avià, almanch assé avià da deje 'nt l'euj ai sarasin. As pensa che st'event-sì a génera na gran discontinuità e ch'a sia la rason prima ch'a son përdusse tuti ij papé pi vej. Dapress al sach ël borgh a l'é belfé ch'a resta squasi nen abità për dontre agn. An tute le manere, dël 958 ij (neuv?) abitant dël borgh a chërdran bin dë fesse garantì e legalisé soe proprietà da un papé dij rè Berengari e Adalbert, coma se vàire 'd lor a stèisso an tere pijàite mach përchè tant a restavo pa pi 'd gnun. A l'é pròpe con ës papé-sì e con la conta ëd part sarasin-a ch'as anandia la stòria documentà dla sità. La proveniensa dël capital: na question duverta[modìfica | modifiché la sorgiss] Vàire ipòtesi a son ëstàite fàite për ëspieghé lòn ch'a smija n'amprovis progress econòmich dij genoèis a caval dij sécoj ch'a fan X e XI. Ma dzortut a l'é nen vàire ciàir se ës progress a sia peui ëstàit tant amprovis da bon. La question a l'é nomach che lòn ch'a l'é rivane a l'é nen 'sé për podej giudiché an finitiva. Antra j'ipòtesi pì arcorente a-i é cola che la sorgiss econòmica ch'a l'ha mnà a cumulé ij capitaj dont a fa da manca për fé dle nav a sia stàita la campagna. Ij papé dla Diòcesi ëd Génoa a smon-o vàire esempi ëd rendita nen mach an natura, ma ëdcò pagà a sòld. E an resta un contrat sossietari dël 1012 antra privà për la costrussion d'un mulin, contrat che an ësmon dle forme d'associassion ëd capital motobin dësvlupà, e che a-j ësmijo già motobin tant a cole che peui i trovroma ant ël comersi 'd mar documentà. A caval dël 1000 ij genoèis donca a san già lòn ch'a sia na sossietà për assion (che për tant che la rendita a la sia 'mzurà an galin-e e quart ëd porchèt, l'utiss giurìdich a l'é già col). A l'é malfé 'cò mach stabilì chi a l'abia comandà a Génoa e quand. Ël papé dël 958 a fa gnun-a mension nì dij nòbij, nì dla Gesia, coma s'a fusso nen an condission d'esse considerà dij podèj fòrt an sità. Se an sò rapòrt con la sità ij nòbij an efet as trovran motobin prest a scoté pitòst che a parlé, sòn a l'é però nen vèira për ël vësco, che ant ël sécol ch'a-i ven dapress al papé a resterà la pì gran autorità sitadin-a, an paralel a l'evolussion dla Compagna e dle struture consolar. Comsëssìa, la question a resta e a l'é motobin ciàira: le nav daspërlor as fan nen. Për feje a-i van ëd capitaj, ëd materie prime e 'd fòrsa 'd travaj, che da 'n chèich pòst a l'avran dovù rivé. Nen podend-se basé ansima a na continuità nen dimostràbila dij comersi da 'nt ij temp roman a coj dël sécol ch'a fa X, l'idèja corenta a l'é gropà a la strutura ëd produssion ëd la Liguria e a cola militar e polìtica. Tute e tre ste question a resto dominà da la scarsità ëd tera. Për ëslarghé sò domini ij nòbij dla Liguria a l'avìo pa tant da rusesse l'un con l'àutr, che da divid-se a-i era comsëssìa nen vàire, e un teritòri piassà a caval dij pass alpin e apenìnich a l'era motobin malfé da goerné. Fini-ie la tera a-i restava mach ël mar. Un chèich contròl dël mar a l'era 'cò fondamental për evité che viravoltà a-i rivèisso ij sarasin (ò j'avsin) a buteje a sach soe tere. La rason ancreusa ch'a l'ha mnà la Liguria a vardé anvers al mar a smija pitòst ciàira, a resta mach da capì coma st'esigense stratégiche a sio stàite finansià. La produssion agrìcola dle Liguria a l'é sempe stàita motobin sagrinà: l'eva a l'é pòca e bele che la tera a l'é nen vàire. Për gionta, ij tòch ch'as peulo coltivesse soèns a resto isolà l'ùn da 'nt l'àutr. Dij temp dël medioev a l'é nen documentà la coltivassion a trassa, ch'a ciama esagerà travaj për na popolassion cita. Pitòst a confermé la scarsità d'oferta ëd travaj a-i son soèns ij contrat a premi, coma ij contrat a livel, andoa ch'as fita via un tòch ëd tera contra na cita soma (ò bele che a gràtis) ma con l'òbligh dë fe-ie ansima dij travaj, dont arzultà peui as divid antra proprietari dla tera e col ch'a la fita. L'avantagi dij contrat a livel a l'é 'cò col dla rendita: na tera coltivà la prima vira a da motobin pì 'd profit che nen un camp vej. A Génoa ëd contrat parej a 'n në resto documentà vàire, dzortut ant ij papé dl'abassìa ëd Sant Ëstéo. Ij contrat ëd fit dl'abassìa a son soèns pagà an natura, ma ij contrat a livel a l'han 'cò un cit fit an moneda, e an moneda a travajo vàire abassìe për caté e vende 'd tera, an manera da rasionalissé soe proprietà, che ën formand-se dapress a donassion privà a son soens pitòst spatarà e malfé da gestisse. Donca an Liguria n'economìa basà ansima a la moneda a-i é pro, për cita ch'a sia, e a peul esse stàita 'sé a fé chèich nav.  Na gran-a tuta ligurin-a ch'a fastudiava la costrussion naval a l'era torna cola dël teritòri: già ch'a-i era nen vaire bòsch àut, a l'era 'cò malfé ëmnelo a la riviera për travajé. Sòn a farà an manera che la cantierìstica naval genoèisa a resta sempe spatarà për ël teritòri, pitòst che sentralisà an sità, che soèns a vnirà motobin pì a bon pat ëmneje ij mèistr al bòsch, che nen ëmneje 'l bòsch ai mèistr. A smija na gran-a, ma për sécoj a farà dij mèistr genoèis dla gent bon-a a fé na nav an qualsëssìa pòst, che tant a travajé andoa a pòrta dë felo a son costumà. Le nav dij genoèis a l'han sempe dobia fonsion: militar e comersial. An prinsipi as arleva nen na chèich specialisassion ant jë scaf e soèns a-i saran dle ruse për stabilì se lòn ch'a fa na nav a sia comersi (ch'a paga ampòsta) ò piraterìa (ch'a l'é esent da ampòsta). E pròpe sta distinsion fiscal con premi a j'atività ëd corsa an dis d'andoa a l'é belfé ch'a sia vnùita la pipart dël capital genoèis. Se ij sarasin a l'han butà Génoa a sach, a l'é belfé che vàire vire a sio pro stàit ij genoèis a buté al sach ij sarasin. Ëd sigura as tratava ëd na manera 'd dovré la fòrsa ch'a smonìa motobin pì 'd profit che nen fesse la guèra antra avzin ëd ca për dontre giornà 'd tera grama, e ch'a l'ha d'avèj tirà la pipart ëd coj ch'a vorìo fesse 'd sòld ampressa. Na vira trovà ij sòld për feje travajé, ij mèistr a l'han nen d'esse stàit dur a trovesse. Ël savèj basilar ëd la costrussion naval a l'ha da esse restà viv për ij sécoj an tuta la Liguria, bele che ant l'ipòtesi che ij comersi roman a fusso chità squasi d'autut dapress al passagi a la dominassion ëd Longobard e Franch. Con la stra roman-a viaman pì an malora, a-i era pa gnun-a àutra manera për tramudé la mërcansìa antra mila cit borgh isolà da le montagne (ch'as pensa a gran asiende agrìcole coma San Frutos e a le Sinch Tere, bele che al di d'ancheuj). Contut che 'l Mar Lìgur a fussa esagerà ancreus për la tecnologìa ëd pësca medioeval, a l'era bele mach che la campagna ch'a l'avìa manca ëd barche, nen podend dovré dij carton. A l'é na spiegassion ch'a l'é belfé ch'a sia bon-a 'cò për Amalfi, 'cò chila ant la midema situassion ëd traspòrt via tera sagrinà, e che an efet as treuva a vnì na potensa marinara bele che dl'istess temp ch'a-i monta l'amportansa 'd Génoa. Ij sécoj ch'a fan X e XI[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël papé dël 958[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël papé dël 958 a ven firmà da doi rè dont podèj a l'é talment malbutà che për ij genoèis a dev esse stàit motobin belfé contratelo, e daspërchiel a veul pa dì che Génoa a fussa tant pì granda e potenta che qualsëssìa àutr borgh d'antlora. A-j da comsëssìa a la sità la pijn-a andipendensa da qualsëssìa nòbil ò ufissial forest e a stabiliss che gnun a peul cambié le bon-e costume dij genoèis, che donca a pijo valor legal arconossù ëdcò fora Génoa. Notaman amportant a l'é che 'l papé a fasa gnun-a mension nì dël vësco, nì dj'abassìe dël genoèis. Ij podèj eclesiàstich as trovran për sò cont j'utiss giurìdich për difende soe tere, dël 958 a son nen ant la lista 'd coj ch'a contrato coi rè. E gnanca a-i son ij podèj militar, la sità a la smija fàita bele mach ëd gent ch'a fa comersi e produssion. An pràtica a-i në ven na pijn-a andipendensa da 'nt la nobiltà, che d'àutra part a la sta nen an sità e a la smija pì anteressà a goernesse 'l contròl dij pass che a men-o ant l'àuta val dë Pò. La famija che pì a l'avìa vantà sò drit ansima a Génoa a l'é cola dj'Obertengh, che dël prinsipi dël sécol ch'a fa XI a l'é già s-ciapà antra quatr branche (Estens, Palavicini, Malaspin-a e Adalbertin ëd Gavi[1]). 'Cò fin-a ij viscont ëd Génoa, pì nen fasendëjla a comandé an sità, a son tramudasse an campagna. L'ùnica branca nòbila ch'a l'abia anco' 'd gròss anteressi e d'anfluensa an sità a l'é cola dij Malaspin-a, che an efet i trovroma torna antra sent agn an posission ëd fòrsa. Për j'àutri nòbij ël destin a sarà col dë resté fòra ò esse assorbì ant la Repùblica bele dlongh. Ël papé dël 958 a l'é ëdcò antëressant për la natura dle proprietà dont as agiss. Vigne, camp, pasture, bòsch, mulin, montagne, valà e pescherìe a ven-o coma valor econòmich ansema a jë s-ciav. Ël papé a l'é motobin esplìssit a citeje coma servis et ancillis utriusque sexus coma se ant sël pat d'esse na dzorvivensa roman-a e longobarda coma utiss ëd travaj a fusso ëdcò già cola mërcansìa che peui për sécoj a sarà un-a dle gran sorgiss ëd profit për ij genoèis. Dël 1005 a l'é 'l prim contrat ëd véndita ëd na s-ciava che a n'arpòrta nòm e adoss: për 20 sòld Arman, ëd lege sàlica, a-j vend a Benedetto e Benedetta la s-ciava borgonda Erkentruda, ën dand-je garansìa a la cobia ch'a la cata ch'a l'é pa na s-ciava scapà via da n'àutr padron, che chiel a l'ha nen rubala e ch'a l'é nen malavia. Dapress a 's papé-sì a-i resta na quantità ëd document ch'a-i intro con la gestion dj'abassìe. Antant, dël 984 San Frutos a intra ant ël moviment ëd Cluny, lòn ch'a në fa n'abassìa d'amportansa antërnassional, che dël 999 as tira l'atension e ij cadò dl'Amperatrissa Adelàide. Ij cadò amperiaj a son registrà ant un papé dël mèis d'Avril, e a toco 'd tere an Brugneto e an vàire àutri pòst. Na version fàussa dël sécol ch'a fa XII a smon un cadò ch'a ciapa andrinta Portofino antregh, ma a l'é fàit an manera ch'as ës-ciàira sùbit ch'a l'é fàuss. Conforma a sta version Génoa a l'avrìa avù n'arsivësco e dij cònsoj bele che dël 999. N'àutra marca che bele che ij genoèis d'antlora a l'avìo tute soe gran-e a capì la stòria 'd soa sità. L'ent eclesiàstich pì gròss a resta comsëssìa l'Abassìa ëd Sant Ëstèo, che dël 1025 a l'é ampegnà an contrat a livel për amelioré soe proprietà. Sant Ëstéo dij temp d'antlora a l'é un monasteri Benedetin dobi, con na part për ij fra e l'àutra për le monie. Për vàire agn sò aba a l'han travajà a consolidene 'l patrimòni, che a l'é dzortut basà ant la valà 'd Bisagn, a Pra San Martin e an vàire cit borgh ëd la riviera. La moneda ch'a gira për Génoa dë sti temp-sì a l'é cola d'argent batùa a Pavìa. Ij contrat a në smon-o na popolassion ëd lege roman-a, sàlica e longobarda, con mariagi mës-cià. Ël papé dël 1056[modìfica | modifiché la sorgiss]Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]
Bibliografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Epstein, Steven A. (1996). Genoa and the genoese, 958-1528. The University of North Carolina Press. ISBN 0-8078-4992-8. |
