Stòria dla Valsusa-La dinastìa ëd Dòno

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Dòno, Anìbal e ij roman

Ant l’otóber dël 218 aGC, për la valsusa a-i passa Anìbal, ansema a sò esèrcit e 37 elefant. Ij Segosin a-j giuto e a-j dan ëd rinfòrs, ma contut lolì vàire stòrich an conto che ant soa traversà ël cap dij cartaginèis a lassa dré bele che 2.000 cavajé e 18.000 fant. Peui, na vira che Anìbal a l’ha perdù la guèra, a taco a s-ciairesse an val ij prim esèrcit roman: ant ël 125 aGC a-i passa Marcus Fulvius Fiaccus, che a va a conquisté la Galia Narbonensis, peui a-i passa Pompéo, che al va a fé la guèra an Spagna, fin-a che, ant ël 58 aGC, Céser a strens ij prim acòrd con Dòno, re dij Selt ëd la valsusa. A smija che a sia ant cost moment-sì che la capital dël règn séltich as tramuda an Susa.

Còsio e soa assion anvers a Turin

Ël fieul ëd Dòno, Còsio, d’nans a l’invadensa roman-a a sërca na solussion polìtica, che a treuva con August, prim imperator roman. As cangia sò nòm ën Caius Julius Cottius e parèj al ven a esse ël prefet roman ëd le quatòrdes popolassion ëd la region, dëmentré che chiel e soa famija a fan ij protetor dij selt-ligurin ëd la neuva colònia ëd Iulia Augusta Taurinorum (che ancheuj as ciama Turin). Sò règn a l’é ël darié stat séltich indipendent ëd tuta l’Euròpa meridional. Pura a l’é pro ambelessì che as ancamin-a col process ëd romanisassion dël teritòri, che al rivrà peui ën brova dë ranché via ëd pianta la cultura séltica da ant la valsusa.

A Turin la famija ëd Cosio a-j fa vàire cadó: ant jë sgav ëd Piassa Emanuel Filibèrt a l’é stàita trovà n’epìgrafe datà antra ël 13 e ël 44 dGC, che a conta coma la famija segusin-a a l’abia faje cadò a la neuva colònia ëd «pòrtich bin aredà, e ëd n’àotra domus», che as chërd che a fèisso part dël teatro. Ròbe parèj a coj temp-là as costumavo pa vàire, për sòlit ij potent a-j fasìo ëd cadò nomach a soa sità. As peul pensesse che la famija ëd Còsio a l’avèissa pensà bin dë esse un arferiment polìtich për ij selt-ligurin ëd la pian-a, ant ën moment che la migrassion dij colòni itàlich a-j butava un pòch ant un canton, ma as peul ëdcò pensesse che ël but a fussa col dë feje dla promossion a na sità che a l’era fondamental për la riessùa dla neuva stra dël Monginevr, dont a peudìo vnì le pì gran fortun-e commersiaj dla dinastìa selt-ligurin-a.

As anandia ël process d'integrassion

La val a la ven motobin colonisà, lón che a fa ëd Segusium (al dì d’ancheuj Susa) na sità roman-a, e bele che un-a dle pì avosà dij sò temp. Da ant l’ora an resto dij fiamengh monument roman ën Susa: Pòrta Savòja e dzortut l’ Arch d'August, che a l’é stàit tirà sù da Còsio e a l’é un-a dle pì bele euvre dl’architetura clàssica roman-a.

La cultura roman-a ëd coj temp-là a l’é motobin diferenta da cola dij selt-ligurin. An resta nen notissia ëd violense tra le doe popolassion, ma as peul anmaginesse na dinàmica sossial parèj ëd cola che ant ij midem agn a-i é a Turin: ël pì dla popolassion selt-ligurin-a a l’avrà bele che fàit che stessne an campagna e an montagna, dëmentré che Segusium a vniva a esse na metròpoli ëd mërcandin ëd tute le proveniense.

Còsio Scond: ël pont pi àut dla dinastìa

Na vira che a-i meur Calìgola (ant ël 41 aGC) sò barba Clàudi a ven imperator. Ën caland giù da Lion, chel-sì as traversa la Valsusa për andessne a Roma, e dun-a as buta a rangé jë stra: ant jë stassion al tira sù dij tempi religios con tacà dle tor ëd difèisa e dle pcite borgà. Ant la statio ad fines ëd Drubiaj a tira sù un tempi dle Matron-e (le dee mari dij selt), dëmentré che ant la statio ad quintum (andoa che ancheuj a-i é Colegn) a tira sù un tempi dedicà a la famija imperial (tanme dì, a chiel midem). A l’é antra ël 43 e ël 44 aGC che Clàudi al traversa ël Monsnis. Marcus Julius Cottius, anvod dël prefet Còsio, col che a l’avìa strensù la pas con August, a pija andré dal neuv imperator ël titol ëd re, con ël nòm ëd Còsio Scond, e as treuva fin-a pì ëd tera sota a chiel.

Coma a resta marcà da l’intitolassion dij tempi che a a fonda Clàudi, ij roman as pijo motobin varda dë pisteje j’ajassin aj selt-ligurin an Valsusa (nopà che già a Colegn a fan coma as costuma daspërtut për j'àutre bande dl'imperi roman). A l'é na polìtica motobin precisa, conseguensa ëd na gran cossiensa dj'imperator roman ëd l'amportansa dla valsusa coma ciav ëd le comunicassion interne dl'imperi. Ma la stra roman-a dël Monsnis a-j fa dël gran boneur a tùit ij selt che a-i vivo ansima: ëdcò a j’Alobrògi ëd Vienn, dont a-i riva col Decimus Valerius Asiaticus che pròpe ant coj temp-là a l’é ël prim selt a vnì senator roman.