Theatrum Sabaudiae

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Sota 'l tìtol ëd Theatrum statuum regiae celsitudinis Sabaudiae ducis, l'editor Jean Blaue d'Àmsterdam a fa seurte, dël 1682, 142 tàule in-folio ch'a ilustro jë stat ëd Savòja e la sità 'd Turin an soa architetura, ij sò palass, soe fortësse e monument. Cost'euvra monumental a l'era pensà tanme na senografìa për mostré la realtà dël Piemont e la semplissità rudia e rigorosa dlë stil clàssich ëd Turin.
Vorsù da Carl Emanuel II, ch'a visava a compete an magnificensa con le gran cort europenghe, ël Theatrum Sabaudiae a l'é l'arpresentassion ideal che ël sovran a sern pr'ëspantié, da sò cit ëstat, soa aspirassion a la dignità real. A l'era stàit ancaminà antra 'l 1657 e ël 1659, con ël concors ëd la comun-a ëd Turin, sota la diression ëd Medeo ëd Castlamont e ëd Giovanni Tommaso Borgonio, cartògraf e graveur. Castlamont a l'era giutà da Giovenale Boetto, architet, cartògraf e graveur (chedun-e dle gravure pì bele a son soe): Boetto a l'era ancarià dj'arlevament topogràfich ëd vàire località e a l'ha dissegnà le neuve carte dël Piemont, dla Savòja e dël Chiablèis.
Ël proget general ëd l'euvra a l'era stàit pensà conforma al model dël monumental Theatrum orbis terrarum ch'a l'avìa cissà l'amirassion ëd le cort europenghe anviron dël 1660. Ël proget ambission a prevëdìa l'arpresentassion dla capital e ëd tuti ij teritòri dë dsà e dë dlà dle montagne, con n'atension particolar për ij sènter cit, ij fòrt militar e ij bastion naturaj. Ij leu ëd piasì dij duca a dovìo ëdcò esse oget ëd soèn minussios. Da na part ël Theatrum a vorìa smon-e ij teritòri tradissionaj dël ducà e coj pijà da pòch, da l'àutra a l'era n'esaltassion dl'angrandiment ëd Turin, capital europenga.
Ël travaj d'arcognission dël teritòri e la fabricassion dle vàire tàule a l'han marcià an pressa, dal 1657 al 1672.

Ant ël 1682, l'editor a l'ha mandà a la regenta Marìa Gioana Batista ëd Savòja-Nemours e al giovo duca Vitòrio Medeo II quaranteses esemplar ordinari e quatr a color, tratà con ël process d'aluminage, dël Theatrum, destinà a coj ëd ca Savòja e a le cort ëstrangere. J'esemplar a color, conforma ai cànon flamand, a l'ero stàit colorà a man da miniador espert, con ëd color lusent, dal verd viv, al giàun, al ross bordò, al bleu fonsé për ij cop d'ardesia.

Lë stil

Le vëddùe a dovìo esse realisà 'd fasson neuva, sia da na mira técnica che formal. La figurassion a dovìa smon-e la neuva imàgin dla sità anté che, séghit a le trasformassion architeturaj viaman pì leste, le memòrie dl'età ëd mes as mës-ciavo bin con ij neuv proget baròch. Tuti ij graveur a dovìo esse motobin atent a descrive ël teritòri an manera sientìfica e a dovré ëd fasson eficenta la simbologìa topogràfica. A l'é për sòn che tute le gravure dël Theatrum a son ilustrà për mojen dij cànon dla cartografìa an semi-prospetiva a vòl d'osel. Daspërtut a dòmina la prospetiva sentral, tìpica dla fin dël sécol ch'a fa XVII, ch'a va franch bin për sot-ligné tanme nos ëd la gravura ël palass o ël castel anté ch'a confluiss tuta la rej dle stra, tanme vers un sènter ideal sorgiss dël podèj assolù. Da costa mira la vëddùa cartogràfica a conta la stòria d'un progress anté che ël podèj assolù dij duca e l'amportansa viaman pì granda dla borzoasìa as mës-cio ansema ant jë spassi prontà da j'architet dla cort. Ëdcò ant le cite sità dla provinsa, Fossan, Ël Mondvì, Coni, Osta, ij palass dij nòbij e le residense dla borzoasìa as treuvo da banda dij palass ducaj e as duverto an sle mideme piasse.
Ant la pì part dle tàule, ansëgne e sìmboj aràldich as àusso ant ël cel.

Ij test ch'a compagno le tàule dël Theatrum a son ëd fiamenghe përsonalità dla coltura, 'me Guarino Guarini, Pietro Gioffredo, Emanuele Filiberto Panealbo.

N'ecession: la vëddùa d'Osta

La vëddùa d'Osta da la colin-a ëd Charvensod, la prima a stampa ch'as conòssa, euvra d'Innocente Guizzaro, a fa part dël dissegn dinàstich d'esaltassion dla fedeltà dla provinsa feodal. A diferensa d'j'àutre ilustrassion dël Theatrum, costa composission panoràmica a tira nen l'atension an s'un palass dël podèj, nì a l'é focalisà an sl'aspet monumental dla sità. Pitòst, a l'é n'ansem ëd bòsch e giardin, ch'a mostra Osta 'me na sequensa ëd ca 'd campagna e monument roman, dl'età ëd mes e dl'Arnassiment, ch'as trasforma con ël passé dël temp ant na sità, arpresentà trames a combe alpin-e e pian-e irigà, ch'a sugerisso l'idèja 'd na sità protegiùa daj sò fium e ij rampar ëd j'Alp.