Vernàcol
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
La paròla Vernacol a resta arferìa a la lenga nativa ëd na nassion ò d'un pòst. An lenghìstica general as dòvra për descrive le lenghe locaj, coma anvers ëd na lenga franca, ëd në stàndard ufissial ò a le lenghe ëd difussion global. Dle vire a ven dovrà për dì ëdcò d'un dialèt nen stàndard ëd na lenga globala. Pr'esempi: an Euròpa Ossidental fin al sécol ch'a fa XVII la pì gran part dël travaj sientìfich a l'é scrivusse an latin, e lòn ch'as ëscrivìa an lenghe native ës disìa ch'a fussa scrivù an vernàcol. Ël vernàcol as buta soèns an contrast con na lenga litùrgica (an lenghìstica, la relassion antra sta cobia ëd variant "Àota" e "Bassa" ëd na lenga a ven soèns dita diglossìa). Pr'esempi, fin-a ant j'ann 1960, ël Rit Latin Catòlic a fasìa mëssa an latin, pitòst che an vernàcol, e anco' al dì d'ancheuj la Gesia Còpta a célebra soa liturgìa an lenga Còpta; contut che vàire përt dla mëssa a sio lesùe an lenga Amharic, la Gesia ortodòssa etiòpica a ten litùrgia an lenga Ge'ez, e via fòrt. L'Arforma a l'é staita spantià da la publicassion dla Bibia e dj'àotri test religios an vernacol, e j'arforme dlë Scond Concili Vatican a l'han lassà dovré ël vernàcol ant le liturgìe Roman-e Catòliche. A la midema manera, ant la cultura Hindu, j'euvre tradissionaj religiose ò cole sientìfiche a restavo anco' sempe an Sànscrit bele che quand ësta lenga a l'avìa chità-lì d'esse parlà da motobin tant temp. Col monté dël moviment bhakti, a parte dal sécol ch'a fa XII anlà, j'euvre religiose a son tacasse a scriv-se an Tamil, Hindi, Kannada, Telugu e an vàire àotre lenghe indian-e, conforma a la locassion geogràfica. Pr'esempi, ël Ramayana, un dij test sacrà épich an Sànscrit a l'ha dle version vernacolar coma ël Ramacharitamanasa, na version Hindi dël Ramayana faita da Tulsidas, poéta dël sécol ch'a fa XVI, e ël Kambaramayanam an Tamil, dël poéta Kamban. Vernàcol an sociolenghìstica[modìfica | modifiché la sorgiss]An sociolenghìstica, la dission vernacolar a l'é dovrasse për vàire concet, lòn ch'a l'ha mnà a na chèich confusion antra studios, rësgoard a lòn che sta paròla a la vorèissa dì. Comsëssìa, as trata ëd na dission che gnun n'ossident a l'ha mai dovrà anans dël tard 1800. Un dij dovré dla paròla, pr'esempi an Poplack (1993) e Labov (1972), a definiss le varietà vernacolar coma varietà casuaj, ch'as dòvro sensa felo a pòsta. As peul ëdcò descriv-se coma un parlé anformal, ch'as dòvra an sitoassion privà. Conforma a sòn për ij lenghista le forme vernacolar a resto j'ùniche da bon "native" për qualsëssìa person-a. Wolfram e Schilling-Estes (1998) d'àotra pat a l'han definì le varietà vernacolar coma dialèt locaj fòra stàndard, an particolar për via ëd soe caraterìstiche gramaticaj. Costi aotor-sì a fortisso ëdcò ch'a- sia na continuità antra forme stàndard e vernacolar. Dj'andi parej a son dovrasse ëdcò për definì ël concet ëd cultura vernacolara: Cheshire (1982) a s-ciàira sta cultura coma cultura fòra stàndard ò coma contracultura, che as esprim tant an manere dë fé particolar che an meuda da vest-se, andova Edwards (1992) e definiss la cultura local coma colegà al concet d'avsinansa. Prime gramàtiche vernacolar[modìfica | modifiché la sorgiss]Ën passand për publicassion metalenghìstiche ij vernàcoj a son rivà a lë stat ëd lenga ufissiala. Antra 'l 1437 e ël 1586 a son scrivusse le prime gramàtiche formaj dl'italian, dlë spagneul, dël fransèis, dël tedësch e dl'anglèis, për tant che tut sùbit nen tute a sio staite publicà. Gramàtica italian-a[modìfica | modifiché la sorgiss]La Grammatichetta vaticana ëd Leon Batista Albert a l'é datà antra 'l 1437 e ël 1441, bele ch'a sia mai staita publicà fin ël 1908, e për sossì soa anfluensa a resta discutìbila. Albert a l'avìa ël but dë mostré che ij dialèt a l'avìa na soa strutura an arportand-je al latin, dëmentrè che sò colega gramàtich Giovanni Francesco Fortunio (Regole grammaticali della vulgar lingua, 1516) e Pietro Bembo (Prose della vulgar lingua, 1525) as dasìo da fé për rivé a na koiné normà ch'a podèissa fé da base a na chèich lenga nassionala italian-a. Gramàtica spagneula[modìfica | modifiché la sorgiss]La prima gramàtica an lenga castijan-a d'Antonio de Nebrija (Gramática Castellana, 1492) a restava faita ëd doj part, un-a për ij parlant nativ e un-a per ij forest, vira un-a con sò but: ij lìber 1-4 a descrivo ël castijian da na mira gramàticala për fé pì belfé studié latin a ij parlant castijan. Ël lìber 5 a smon na descrission fonética e morfològica dël castijian për parlant nen nativ. Gramàtica fransèisa[modìfica | modifiché la sorgiss]La prima gramàtica metòdica fransèisa a l'é staita scrivùa nen an Fransa, ma an Anghiltera. A l'avìa ël but dë giuteje a ij forest a amprende la lenga. Anans che John Palsgrave a scrivèissa Lesclarcissement de la langue francoyse dël 1530, l'anteresse a amprende la lenga a l'avìa già ëmnà a ij travaj ëd Alexander Barclay (Here begynneth the introductory to wryte and to pronounce frenche, 1521), Pierre Valence (Introductions in frensshe, 1528) e Giles du Wes (An introducterie for to lerne to rede to prononce and to speke Frenche trewly, 1532-1533). Ël travaj ëd Palgrave a restava basà ansima a dj'esempi literari, conforma al model fissà da la gramàtica greca ëd Theodorus Gaza dël (1495). Gramàtica tedësca[modìfica | modifiché la sorgiss]An Gërmania, la prima gramàtica a l'é vnuita da 'd travaj pedagògich che a l'avìo ël but dë formé na koiné standardisà da vàire forme regionaj. Coma për Nebrija, ël travaj ëd Valentin Ickelsamer (Ein Teütsche Grammatica, 1534) a sotlinia l'amportansa dë capì la strutura dla lenga nassionala për podej amprendne dj'àotre, dzortut ël latin. Gramàtica anglèisa[modìfica | modifiché la sorgiss]William Bullokar (Pamphlet for Grammar, 1586) a l'é stait ël prim a scrive na gramàtica anglèisa ant ël sust pijn dla paròla. Anans ëd chiel a-i era sta-ie mach la domanda ëd Richard Mulcaster ch'as rivèissa a n'educassion generala an anglèis an Anghiltera, ant sò travaj The first part of the elementary, 1582. Bullokar a l'ha arspoduje ën ëmnand dj'arnomà gramàtich latin ch'a stavo n'Anghiltera a prové che la lenga anglèisa a l'era goernà da régole, tan-me ël latin. Ij prim dissionari vernacolar[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij prim dissionari vernacolar a son sortì ansema a le gramàtiche. Com as ës-ciàira da la session ambelessì dzora, vàire dle neuve gramàtiche a restavo basà ansima a cole latin-e tradissionaj, ën comparand la strutura dal vernacol con cola dël latin. Però st'arferiment a le forme tradissionaj a l'é nen mantnusse ant le neuve sòrt ëd dissionari. Contut ch'as tenèisso la macrostrutura e j'element ëd microstrutura dij vej dissionari, a l'han ëmna a dij cambiament motobin pì radicaj che nen le gramàtiche. Fin a la mità dël sécol ch'a fa XV, le glòsse e ij dissionari a restavo për la pì part bilenga e a servìo a mostré ël latin. Ën essend fait për lese e viragi ij test latin, ij dissionari për sòlit a smonìo na sequensa faita d'un lema latin (che lë student a capìa nen) con dapress në spiegon an vernàcol (ch'as capìa). Ij dissionari fait an sequensa anversa a servìo për chi a vorìa parlé e scrive an latin. Tant l'un-a che l'àotra sòrt a servìo mach a studié latin, ma bele che sensa vorejlo a son rivà a documenté ël dësvlup dij vernàcoj ant dij temp quand la gent a pensava pa ch'a valèissa la pen-a dë studieje. Ij vernàcoj a son riva a na pijn-a dignità quand a son sortù ij prim dissionaru monolenga. Viaman ch'as formavo jë stat nassionaj e le lenghe nassionaj a vagnavo amportansa a l'é rivasse a publiché dij dissionari vernacolar multilenga an vàire combinassion. Dissionari bilenga vernacolar[modìfica | modifiché la sorgiss]Antra ij prim dissionari bilenga vernacolar i trovoma: Italian/Fransèis[modìfica | modifiché la sorgiss]
Italian/Anglèis[modìfica | modifiché la sorgiss]
Italian/Spagneul[modìfica | modifiché la sorgiss]
Dissionari vernacolar monolenga[modìfica | modifiché la sorgiss]Antra ij prim dissionari vernacolar monolenga: Italian[modìfica | modifiché la sorgiss]
Spagneul[modìfica | modifiché la sorgiss]Fransèis[modìfica | modifiché la sorgiss]
Tedësch[modìfica | modifiché la sorgiss] |
