Adolf Loos
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
_(cropped).jpg) Architet. Adolf Franz Karl Viktor Maria Loos a l'é nassù a Brno an Moravia al temp dl'Imperi Austro-Ungherèis. A l'é stàit n'architet modernista e amportant teòrich da cand a l'ha bandonà la Secession Vienèisa con l'edission ëd sò ansagg Ornament e Crìmen. Vita[modìfica | modifiché la sorgiss]Loos a l'é nassù a Brno ël 10 Dzèmber 1870. Sò pare a l'era 'n graveur dla pera alman, mòrt cand Adolf a l'avìa neuv agn. Ël cit a l'é andàit a le scòle técniche a Liberec e pì tard a l'ha studià al Politécnich ëd Dresda. Dël 1893 Loss a l'ha viagià ant jë Stat Unì d'América për tre agn. Ant ël prim ann a l'ha visità l'Esposission Universal dël 1893 a Chicago. A l'ha visità Saint Louis (Missouri) e a l'ha fàit dij travajòt da garson a New York. Loos a l'é tornà a Vien-a dël 1896 e a l'é vnù amis ëd Ludwig Wittgenstein, Arnold Schönberg, Peter Altenberg e Karl Kraus. Loos a l'ha visità l'ìsola dë Skyros dël 1904 e a l'é stàit anfluensà da l'architetura cùbica dj'ìsole greche. Cand a l'é drocà l'Imper Àustro-Ungherèis dòp la Prima guèra mondial Loos a l'é stàit premià con la sitadinansa cecoslovaca dal pressident Thomáš Garrigue Masaryk. Loos a l'é mariasse tre vire. Dël Giugn 1902 a l'ha marià la studentëssa 'd recitassion Carolina Catherina Obertimpfler. Ël mariage a l'é finì tre agn dòp, dël 1905. Dël 1919 a l'ha marià Elsie Altman, fija 'd vint agn ch'a vnisìa da l'Àustria e ch'a fasìa la balarin-a d'operëtta. A son chitasse set agn dòp dël 1926. Dël 1929 a l'ha marià la scritris e fotògrafa Clairie Beck. Chila-sì a l'era la fija 'd sòj client Otto e Olga Beck, e pì giovo che chiel ëd 35 agn. A l'ha divorsià 'l 30 Avril 1932. Dòp ël divòrsi Claire Loos a l'ha scrivù Adolf Loos Privat, un lìber sël caràter ëd sò vej marì, soe costume e sòj dit. L'euvra a dovìa serve për cheuje 'd sòld për la tomba ëd Loos. Dël 1918 a Loos a l'han diagnosticà 'n tumor. Sò stòmi, apendiss e na part ëd l'antestin a son stàit gavà. A l'época a l'avìa 50 agn e a l'era vnù squasi ciòrgn. Dël 1928 Loos a l'é stàit amplicà an në scàndol ëd pedofilìa. A l'é mòrt a 62 agn ël 23 Aost 1933 a Kalksburg, vzin a Vien-a. Sò còrp a l'é stàit mnà ant ël Zentralfriedhof ëd Vien-a për arposé dacant ai grand artista e mùsich dla sità, dont Schönberg, Altemberg e Kraus, fra sòj pì car amis e sòcio.  Pensé e Architetura[modìfica | modifiché la sorgiss]Sò prim proget a l'é dël 1903: l'arnovament ëd Vila Karma a Montreux (Vaud), con n'estrema sempificassion dle surfasse e con në studi rigoros dij volum. A l'é ciàira l'ispirassion a lë stil e al pensé d'Otto Wagner e sòn as capiss da la simetrìa parsial, da le muraje arvestìe ampie e nete e dal contrast dle muraje con le colòne dòriche dl'intrada. Contut la rissadura bianca a rampiassa tut ornament basà sla tinta e a fa l'edissi pì amponent e men fin che le ca ëd Wagner. Dël 1919 l'architet a batiss Vila Steiner e 'l palass dla Raiffaisenbank ant la Michaelerplatz ëd Vien-a (ciamà Looshaus), pròpe dnans a un-a dle fassade dël Hofburg, ël palass imperial dj'Asborgh. Dël 1912 a disegna Ca Scheu, sèmper a Vien-a, un-a dle prime con un coercc pian con trassa. Progetand ste cà Loos a studia 'l Raumplan, na solussion spassial anté che j'ambient a l'han d'autësse diferente conforma a soa fonsion e l'ancastresse dle stansie a formoa vàire gradin. St'idèja a sarà arpijà da Le Corbusier. Dël 1922 Loos a l'é elegiù dirigent dl'ufissi pr'ij neuv soborgh dla Comun-a ëd Vien-a e a lo restrà për pòch temp. Tutun a progetrà dle cà popolar, na sòrt ëd costrussion ch'a l'avìa pa ancor tratà. A afronta la chestion ëd fasson diversa da 'me ch'a fasìo ant l'istess perìod ij rassionalista. An efet a lassa dë spassi për j'òrt përché scond chiel la cà a dovìa esse 'dcò 'n leu andoa produve cheicòs, e nen mach n'alògg andoa sté. Chità ël travaj a la Comun-a, a va a Paris, trovand ëd travaj për dij përsonage gropà al mond ëd l'art. An Fransa peui a batirà pa tant, gavà la ca për Tristan Tzara a Montmartre e 'n proget ëd meison pa pì fàit për Josephine Baker. A fa d'arserche pì ancreuse sël Raumplan che a aplicrà ant la Vila Moller a Vien-a e ant la Vila Müller a Praga. Fra lòn ch'a l'ha maj batì, a l'é da arcordé soa propòsta për ël concors dël gratacel dël Chicago Tribune, anté che soa idèja original a l'era cola 'd batì 'n palass àut dla forma 'd na colòna dòrica con na bas, un tronch e 'n capitel, tut motobin sempi, ma arvestì con ëd rich e dëspendios màrmol nèir. L'architetura pòst-moderna a arpijërà st'idèja ëd Loos ant la mostra dël 1980 a Venessia anté ch'a sarà smonù 'n model d'ës proget. Dël 1900 a pùblica Ins Leere Gesprochen, 1897-1900 (Parlé al Veuid), andoa a ataca për la prima vira la Secession Vienèisa durant sò perìod ëd màssim dësvlup. Dël 1908 a pùblica soa euvra Ornament und Verbrechen (Ornament e Crìmen), n'ansagg curt anté ch'a spiega torna soa rusa con j'artista dl'architetura secessionista e a smon finalman soa teorìa, sò manifest, andoa as privilegia la produssion d'oget sempi e fonsionaj. Ëdcò grassie a sto scrit a l'é considerà un dij fondator dl'architetura rassionalista europenga e dël gust modernista. A venta noté che la rusa 'd Loos contra 'l usagi ëd l'ornament a l'era nen mach contra lë sgàir ëd temp e material dovrà a decoré. Scond l'architet, l'ornament a l'era na forma dë s-ciavitù për l'artisan. Sòn as capiss mej sitand soa opinion contra la decorassion ëd sòj causset confessionà, che chiel a l'avìa preferì liss:
Scond chiel l'ornament a fasìa vnì vej j'oget pì prest. Le muraje esteriore veuide e minimaliste ëd Loos a son stàite motobin criticà al prinsipi. A-i son peui 'dcò d'euvre ëd Loos con dle decorassion ësgnore andrinta, fàit da linie e forme astrate otnùe con ël samblagi dij materiaj, le ven-e dël bòsch esòtich pr'esempi. La distinsion fra la decorassion tradissional e cola ëd Loos a l'é nen fra un-a angavignà e n'àutra sempia, ma fra na decorassion esagerà e un-a "orgànica", pròpia dël material dovrà. Loos a l'era 'dcò anteressà a j'art decorative e a cujìa d'argent, ëd coram e 'd plisse d'àuta qualità che chiel a apressiava për sò anciarm sempi ma elegant. A-j piasìa dcò la mòda e 'l vestiari da òm e a l'ha progetà l'arnomà mërsarìa Knize ëd Vien-a. Soa passion për la mòda e la coltura anglèisa emerican-a a sarà smonùa ant ij doi soj nùmer ëd soa arvista Das Andere (1903) anté ch'a-i ero vàire areclam ëd vestimente "anglèise".
|
