Prima guèra mondial

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Soldà alman dla prima guèra mondial

La prima guèra mondial a l'é stàita ël conflit armà ch'a l'ha amplicà le prinsipaj podense mondiaj e tanta d'àutre pcite tra l'istà 1914 e la fin dël 1918. Ciamà an prinsipi daj contemporani "guèra europenga", peui con l'amplicassion dle colònie dl'imperi britànich e dj'àutri pais extra-europengh dont jë Stat Unì d'América e l'Imperi giaponèis, a l'ha pijà 'l nòm ëd "Guèra Mondiale" o dcò "Granda Guèra": an efet a l'é stàit ël pi grand conflit armà mai combatù fin-a la Sconda guèra mondial.

Ël conflit a l'ha prinsipià 'l 28 Luj 1914 con la diciarassion ëd guèra dl'Imperi austr-ungherèis al Regn ëd Serbia, apress l'atentà mortal a l'arsiduch Fransesch Ferdinand d'Asborgh-Este, capità 'l 28 Giugn 1914 a Sarajevo, e a l'é finìa pi che quatr agn apress, l'11 Novèmber 1918. Për càusa dël gieugh ëd lianse formà dle dariere desen-e dl'Eutsent, ant la guèra a son scheràsse le pi grande podense mondiaj, con le colònie 'd mincadun-a, an doi blòch, un contra l'àutr: da na part j'imperi sentraj (Almagna, Austria-Ungherìa, Imperi otoman) e (dal 1915) la Bulgarìa e da l'àutra part j'Alià, arpresentà prinsipalment da Fransa, Regn Unì, Imperi Russ e (dal 1915) Italia. Pi che 70 milion d'òm a l'han bogià an tut ël mond (60 milion mach an Euròpa), dont pi che 9 milion a son mòrt an sij camp ëd bataja; a l'é dcò dovùsse argistré anviron 7 milion ëd mòrt civij, nen mach për j'efet diret dj'operassion ëd guèra ma dcò për le sgheusie, le piaghe e le morìe apress.

Ant le prime mòsse dël conflit l'esércit alman con ël Pian Schlieffen a l'é vansà stralest an Belgi, Lussemborgh e ant ël nòrd ëd la Fransa, n'assion peui blocà da j'anglèis-fransèis durant la prima bataja dla Marna dlë Stèmber 1914; l'atach dij russi ant l'istess temp da est a l'ha crasà ij but alman ëd na guèra curta e vitoriosa, e 'l conflit a l'é degenerà ant na frustanta guèra ëd trincera, ch'a l'é replicasse an tùit ij front e a l'ha durà për tut ël temp djë scontr. Viaman ch'a andasìa fòrt, la guèra a l'ha ciapà na scala mondial con la partissipassion ëd tante d'àutre nassion, 'mé la Romanìa e la Grecia. L'intrada djë Stat Unì d'América da la schera dj'alià a l'é stàita determinanta për l'arzultà final. Vàire d'àutre nassion a son scherasse contra j'imperi sentraj, soens sensa intré ant jë scontr armà, ma an passand d'agiut conòmich.

La guèra a l'é finìa definitiv l'11 Novèmber 1918 quand l'Almagna, che dij tre imperi sentraj a l'é arendùsse pi tard, a l'ha signà l'armistissi amponù da j'Alià. Ij pi grand imperi unitari esistent ant ël mond – alman, autriàch-ungherèis, otoman e russ – a l'han chità d'essie, an lassand vàire stat nassionaj che a l'han dàit a la carta polìtica dl'Euròpa un disegn tutafàit neuv.

Ij pais che a l'han fàit la guèra: an verd l' "Antèisa"; an giàun j'"Imperi sentraj"
Monument a Pcinengh (Bièla)

Càuse dla guèra[modìfica | modifiché la sorgiss]

Lë s-ciòd dla guèra dël 1914 a l'ha marcà la fin d'un longh perìod ëd pas e dësvlup conòmich dla stòria europenga, l'avosà Belle Époque e a l'ha dcò antërompù 'n perìod, tant pi longh, dë stabilità polìtica europenga: prinsipià dël 1815 con la Bataja ëd Waterloo, derota final dla Fransa 'd Napoleon e durà për tut ël sècol XIX, a l'é stàit un perìod ëd conflit mach limità, che tutun a l'han ambruschì viaman le liasse diplòmatiche tra le podense europenghe e sòj gieugh ëd lianse[1]. Për trové le rason fondamentaj dël conflit a venta armonté prima che tut al grev ròl dla Prussia ant la creassion dl'Imperi Alman, a j'idèje polìtiche d'Otto von Bismarck, a j'idèje filosòfiche che a-i ero an Almagna e a soa situassion conòmica; na mës-cia 'd fator vari ch'a l'han concorù a dësvlupé l'ambission dl'Almagna a trové 'd dësboch comersiaj ant ël mond. An dzorpì a-i ero ij problema étnich andrinta l'Imperi austr-ungherèis e a j'ambission indipendentiste 'd certi pòpoj ch'a n'ero part, la tëmma che la Russia a causava dzortut anvers j'alman, la por e l'arvangism dij fransèis anvers l'Almagna apress la guèra franch-prussian-a dël 1870[2], e anfin l'evolussion diplomàtica dël Regn Unì da l' a n'ativa presensa ant l'Euròpa continental[3].

Comandà da sò prim canslé Bismarck, l'Almagna a l'é stàita na fòrta presensa ant l'Euròpa grassie a la Tripla Liansa dël 1882 e 'l Tratà ëd Riassiguransa, n'antenta diplomàtica con la Russia. Quand kaiser Vielm II d'Almagna a l'é montà an sël tròno, a l'é dimostràsse 'n giovo governant determinà 'd dirige la polìtica daspërchiel. Apress j'elession dël 1890, quand ij partì 'd sénter e dë snista a l'han vagnà tant ëd vot për càusa dla stufia anvers ël canslé, Vielm II a l'ha trovà la manera d'otnì le dimission ëd Bismarck[4]; tant dël travaj dl'ex-canslé a l'è stàit dësfàit dj'agn apress, quand Vielm II a l'ha mancà d'arnové 'l Tratà 'd Riassiguransa con ij russ, an passand a la Fransa l'ocasion ëd la Liansa Franch-Russa[5].

N'àutr pass fondamental anvers la guèra mondial a l'é stàita la pressa pr'j'arme ant ël setor naval: ël kaiser a considërava che mach un massiv slargament dla Kaiserliche Marine a l'avrìa rendù l'Almagna na podensa mondial e dël 1897 a l'ha nominà al comand dla flòta l'amiraj Alfred von Tirpitz; l'Almagna a l'ha antamnà 'n riarm ansì grand da dësfidé duvert ël secolar domini naval britànich[6], favorend l'Antenta cordial dël 1904 tra Regn Unì e Fransa e l'Antenta Russ-Anglèisa dël 1907, ch'a smortava 'n sécol ëd geostrategìe an Asia sentral. Ël Regn Unì a l'ha dcò tentà 'd ranforsé soa posission an d'àutre diression, an lijandse con l'Imperi Giaponèis dël 1902; malgré la propòsta 'd Joseph Chamberlain pr'un tratà con l'Almagna e 'l Giapon për vantagésse dcò ant ël Passìfich, l'Almagna a l'é andàita fòrt con soa polìtica beligeranta, an chërsend la frission con j'àutri europengh[7]. Da s'moment ansà le grande podense europenghe a son stàite spartìe, an pràtica, an doe schere rivaj; dj'agn apress l'Almagna, dont la polìtica pòch diplomàtica a l'avìa fàit formé na coalission contraria a chila, a l'ha s-ciassà le liasse con l'Àustria-Ungherìa e l'Italia[8].

La neuva spartission dl’Euròpa ant ëd blòch a l’era pa mach n'artorn dël vej echilibri 'd podensa, ma na sempia bariera tra podense. Ij vari pais a l'han chërsù soe arme, con la tëmma 'd në s-ciòd improvis[9]. Ël Regn Unì a l'ha scangià le pretèise fransèise an sël Maròch con l'arconòssiment ëd soe pretèise an sl'Egit, tutun st'acòrd tra 'j doi prinsipaj imperi coloniaj a violava la Convension ëd Madrid dël 1880, signà dcò da l'Almagna. Da sòn a l'è surtìa la Prima Crisi Marochin-a, o "Crisi ëd Tànger" dël 1905, quand ël kaiser a l'ha fortì torna l'autorità dl'Almagna ant la polìtica extra-europenga[10]. La Crisi Bosnìaca, prima crisi ant la penìsola Balcànica, a l'è stàita dël 1908: apress la rivolussion dij Giovo-Turch, la Bulgarìa a l'é dëscrocàsse da l'anfluss turch e l'Àustria a l'ha anëttù për chila le privinse 'd Bòsnia e Erzegòvina, che a aministrava già dal 1879. La Russia a l'ha acetà l'anession, otnisend ël lìber passage pr'ij Dardanej, ma l'Italia a l'ha considërà st'assion 'mé n'ingiuria e la Serbia 'mé na mnassa. La greva arcesta dl'Almagna a la Russia d'arconòsse l'anession, o la pen-a a sarìa stàit n'atach austr-alman, a l'ha asià la mòssa austrìaca, ma a l'ha ambruschì motobin le liasse tra Russia e j'imperi germànich<Basil H. Liddel Hart</ref>. N'àutra frission a l'é stàita la Sconda Crisi Marochin-a, o "Crisi d'Agadir", dël Giugn 1911, quand che për possé la Fransa a fé 'd concession an Àfrica, j'alman a l'han mandà na canonera ant ël pòrt d'Agadir. Ël Chancellor of the Exchequer David Lloyd George a l'ha avisà l'Almagna 'd fé nen dë mnasse a la pas parèj e a l'ha diciarà che 'l Regn Unì a l'era pront a giuté la Fransa: le mire dl'imperator a son stàite smortà, ma l'ofèisa dla pùblica opinion alman-a a l'è vnùa na vòta pi aossa, e a l'é mach pi disse bin ëd n'àutr slargament ancor dla flòta militar; l'acòrd apress an sël Maròch a l'ha arlamà da na part le rason dë scontr, ma pròpe an col moment-lì a l'è tacà torna marasma ant ij Balcan[11].

Ant l'Imperi Otoman, fiap dnans ël mond antregh apress la Guèra ital-turca e l'ocupassion italian-a ëd Trìpoj, la Macedònia a l'è dventà oget d'arvangia për Bulgarìa, Serbia e Regn ëd Grecia, 'mé prim pass për scassé j'Otoman da l'Euròpa. Con la Prima Guèra Balcànica ij turch a son stàit lest vagnà: a la Serbia a l'è stàita assegnà l'Albanìa stentrional, ma l'Àustria, che a vorìa controlé j'ambission ant la zòna, a l'ha dlongh bogià ij soldà e la Russia, protetris dla Serbia, a l'ha dlongh fàit istess; sta vira l'Almagna a l'é stàita da la part ëd Fransa e Regn Unì pr'evité 'd privolos dësvlup. Quand la crisi a l'è passà, la Serbia a l'ha guernà la pipart dle lande già vagnà, mentre la Bulgarìa a l'ha dovù rende squasi tute le soe; sòn a l'ha pa piasù a l'Àustria, che dl'istà dël 1913 a l'ha smonù d'ataché diret la Serbia. L'Almagna a l'ha frenà ij but austrìach, ma ant l'istess temp a l'ha spantià so contròl ansima l'esércit turch, antërdisend l'anfluss russ ant ij Dardanej[12]. Dij darié agn an tùit ij pais europengh a l'han fosonà le cisse a la guèra, ij discors e j'artìcoj, j'arenghe e j'assident a le frontere; la Fransa a l'ha crijà na lej (dita "dij tre agn") che, për compensé l'inferiorità 'd nùmer rispet a l'esércit alman, a slongava 'd n'ann la coscrission, che fin-a antlor a l'avìa durà mach doi agn a pr'un; sòn a l'ha acablà le liasse con l'Almagna[13].

Sorgiss[modìfica | modifiché la sorgiss]

  1. David Stevenson
  2. Alistair Horne
  3. Basil H. Riddel Hart
  4. Hew Strachan
  5. Basil H. Liddel Hart
  6. Basil H. Liddel Hart
  7. Basil H. Liddel Hart
  8. Basil H. Liddel Hart
  9. Basil H. Liddel Hart
  10. ^ Richard W. Mansbach, Kirsten L. Rafferty, Introduction to global politics, p. 109
  11. Basil H. Liddel Hart
  12. Basil H. Liddel Hart
  13. Basil H. Liddel Hart

Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ansima a Wikimedia Commons a-i é d'archivi multimojen ch'a-i intro con