Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Alfredo Casella
Compositor e pianista italian. Alfredo Casella a l'era nassù a Turin ël 25 ëd luj dël 1883 e a l'é mòrt a Roma ël 5 ëd mars dël 1947.
Fieul d'un sonador ëd violonsel e ëd na pianista, Casella a l'é avzinasse a la mùsica da stansia ch'as fasìa an soa famija.
A sinch agn a l'ha ancaminà a amprende ël piano da soa mare e a óndes a l'ha fàit sò prim consert pùblich.
Dël 1896 a l'ha tramudà a Paris, andoa al conservatòri a l'é stàit anlev ëd Diémer për ël piano e ëd Fauré për la composission, ma a l'ha podù amprende ëdcò da 'd cambrada coma Cortot e Ravel, dont a l'é dventà amis.
A l'ha avù tòst sucess tanme pianista, da sol o 'me colaborador ëd vàire strumentista e cantant, coma Casals, Ysaÿe, Thibaud, Maurel, Schumann-Heink, Freund; dël 1906-1909 a l'ha ëdcò sonà ël clavissin ant un compless dë strument antich samblà da Casadesus ch'a l'é stàit an vir për tuta l'Euròpa.
Casella a propagandava con passion l'euvra ëd Mahler, a col temp bele che dësconossùa an Fransa.
Mahler a l'ha antlora anvitalo a andeje dapress tanme sostitù a l'Òpera ëd Vien-a, andoa a progetava ëd torné, ma peui a l'é mòrt dël 1911.
Dël 1915 Casella a l'ha tramudà a Roma anté che fin-a al 1922 a l'ha mostrà ël piano al licéo musical ëd Santa Cecilia.
Dël 1933-1942 a l'ha ëdcò tnù ël cors ëd përfessionament estiv ëd piano a l'Academia Chigian-a ëd Sien-a.
L'atività ëd diretor d'orchestra, anandià a Paris, a l'é antensificasse ant j'agn 1920; ant ël midem perìod a l'ha chità l'atività ëd pianista solista (gavà che për soe mùsiche), ma pà për la mùsica da stansia, dzortut tanme mèmber dël Trio Italiano (con Alberto Poltronieri al violin e Arturo Bonucci al violonsel) ch'a l'ha avù na longa cariera antërnassional.
Ëdcò soe mùsiche, almanch a parte dal 1921, a l'han avù na difusion antërnassional e soens soe prime esecussion a son ëstàite ant jë Stat Unì, smonùe da 'd diretor arnomà.
Sò prim grand sucess tanme composidor a l'é stàit ël balèt La giara, componù për ij Ballets Suédois, ai quaj Satie a l'avìa arcomandà sò nòm, ansima a 'n soget che Pirandello a l'avìa tirà fòra për chiel da soa conta dl'istess nòm.
Dël 1942 a l'é vnù malavi, ma a l'ha seghità a compon-e, a mostré, a partissipé ai consert: a cost darié perìod a armonto scasi tute soe edission dij clàssich ëd la claviera (Bach, Mozart, Chopin).
A Casella as dev la formassion ëd tuta na scòla ëd pianista.
Dësmisurà e sensa rechie a l'é stàita l'atività ëd Casella tanme organisador e propagandista, atività ch'a l'ha sostnù ëdcò con un përfond dë scrit.
A l'é stàit segretari a Paris dla Société musicale indépendante fin da soa fondassion ant ël 1909; dël 1917 a l'ha fondà an Italia la Società nazionale di musica; dël 1923 (con D'Annunzio e Malipiero) la Corporazione delle nuove musiche, peui dventà session dla Sossietà antërnassional për la mùsica contemporania; dël 1930 ël Festival antërnassional ëd mùsica contemporania ëd Venessia; dël 1939 le Sman-e ëd Sien-a dl'Academia Chigian-a.
A l'ha giutà a fé conòsse le mùsiche ëd Debussy, Ravel, Stravinskij, Schönberg.
A l'ha organisà un përfond ëd manifestassion, dont un vir ëd Pierrot lunaire, dirigiù da Schönberg, dël 1924 e doi vir dle Noces dë Stravinskij, dirigiùe da chiel, ant ël 1927 e 1930.
Si da na part sò gust ëd conossidor e esecutor a l'era duvèrt a qualsëssìa tendensa, tanme composidor Casella a andasìa dapress a componente stilìstiche bin definìe.
Ant ël perìod 1913-1920 a preval un fin gust armonìstich ëd sorgiss ravelian-a, ma soens bin dispòst a la politonalità e ëdcò a fé intré con prudensa chèiche esperiense espressionìstiche.
Ël ritm a l'é për la pì part costituì da sbalansament isòcron e l'arzultà a l'é dzortut la conquista d'un clima frèid e frem, motobin davzin a col dl'ansidita pitura metafìsica.
Ëd tansantan a fond tràgich (coma ant l'Elegia eroica për orchestra, dël 1916, e ant ël poema për piano A notte alta, dël 1917, trascrit ant ël 1921 për piano e orchestra); pì 'd soens a sfond irònich (Sonatina për piano, 1916) o giugarin (Pupazzetti, 1915, an vàire version për compless diferent; Undici pezzi infantili për piano, 1920).
Ës gust a compariss ëd tansantan ëdcò ant ël perìod apress, cand però an prim pian a-i son d'àutri element, dzortut l'amor për ël ritm alégher, ëd festa, otimista, ëd leugne rèis scarlattian-e e rossinian-e (ëdcò con ente folclorìstiche), an na temàtica diatònica ch'a l'era già surtìa fòra ant ël 1909-1910 ant la sconda part dla rapsodìaItalia e ant la Suite in do, tute doe për orchestra.
Ëd tansantan as së s-ciàira l'ambission dla costrussion grandiosa e monumental, scasi n'architetura baròca (Concerto romano për òrgo e orchestra, 1926; chèich tòch ëd l'òperaLa donna serpente, 1928-1931; Introduzione, aria e toccata për orchestra, 1933).
Ëd sòlit, për Casella, l'idèja temàtica a l'é nen cheicòs ëd genit, ma a l'é mach l'oget ëd n'operassion crìtica e coltural, scasi tanme na sitassion: vàire 'd soe mùsiche pì originaj a s-ciòdo con arferiment a d'àutre mùsiche o stij precedent.
Cole che miraco a son soe ciadeuvre pì amportante a son tre partidure componùe su 'd tema d'àutri: La giara (ansima a 'd tema popolar sicilian), Scarlattiana (su tema ëd Scarlatti), Paganiniana (su tema ëd Paganini).
