Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Ël monregalèis a l'é un dialèt ëd la Lenga piemontèisa parlà ant la sità dël Mondvì e ant ij sò dintorn.
L'area monregalèisa as propaga a sud fin-a a la Liguria, andova ch'as peulo trové dle varietà particolar, mese piemontèise e mese lìgure, coma cole ëd Briga, Garess e Orméa.[1] A nòrd ël lìmit a l'é rapresentà dal fium Stura 'd Demont: an efet, për j'abitant dël Mondvì, "parlé d’ëd là dë Stura" a veul dì deuvré, ant un discors, l'àut piemontèis o ël conèis.[2]
Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici p. 474
Costa varietà a l'é stàita per tant tèmp ritenuva part dël monfrin o dël langareul. Duberti, al contrari, a riten che ël monregalèis a sia na varietà indipendenta e diversa da le àutre parlà dël Monfrà e dle Langhe.[3][4][5]
Ël monregalèis a ven përtant colocà antra ij dialèt piemontèis sud-oriental, ansema al lissandrin, al langareul e al monfrin.
Antra le vàrie caraterìstiche dël dialèt ëd Mondvì e dle soe varietà i l'oma:
l'usagi dl'aprossimant alveolar /ɹ/, che a peul derivé da la lateral /l/ o da la vibrant /r/;[6]
la conservassion dla metafonìa da -i, che a ven dovrà për distingue singolar e plural, coma gȓòss /ɡɹɔs/ e gȓeuss /ɡɹøs/ o matòt /maˈtɔt/ e mateucc /maˈtøʧ/, andova ch'i l'oma 'dcò la palatalisassion ëd la consonant final ëd la paròla;[7]
l'evolussion palatal ëd -CT- latin: al contrari dl'àut piemontèis e dël conèis, ant ël monregalèis as dis nen lait /lait/, ma lacc /laʧʧ/. Cost trat a l'é però perdusse ant la sità dël Mondvì për influss dla parlà ëd Turin e dla parlà ëd Coni.[8]
Ël monregalèis dla sità a smija al turinèis e al conèis, e për cost motiv a presenta tante inovassion ëd la pianura. Costa varietà a l'ha perdù l'evolussion palatal ëd -CT- latin.
Ant le varietà dla campagna as conserva ël contrast tra ël numeral maschil doi e ël numeral feminil doe. Costa distinsion a l'é tipica del turinèis: an efet, ant la gramatica piemontèisa Brero/Bertodatti, as dis che doi/doe a l'é un numeral che cambia tra maschil e feminil. Tutun, ël numeral feminil doe ant na gròssa part ëd la Provincia ëd Coni a ven nen dovrà: cost trat a l'é sparì a Coni e ant le àutre sità dla pianura, coma Ël Borgh, Povragn e Salusse. La distinsion tra doi maschil e doe feminil as conserva mach ant ij teritòri alpin e langareuj, coma Assèj, Entràive, Frabosa dë Dzora, Alba e ij dintorn dël Mondvì. [10][11]
L'àut monregalèis a l'é parlà ant la Val Casòt (për esempi a Pamparà), ant l'àuta val Mongia (a Viòla e Scagnel), ant l'àuta val Tani (a Bagnasch) e ant la val Bormia (a Monzemo e a Mombarché).
Coste varietà a l'han tante còse ën comun con le parlà dle Langhe e con le parlà dla Liguria, coma la palatalisassion ëd PL-, BL- e FL- dël latin: a Viòla, Scagnel o Bagnasch, për esempi, i l'oma ciu /ʧy/ (monregalèis dla campagna pi) o scio /ʃu/ (monregalèis dla campagna fior /fjur/).[12]
Ël monregalèis alpin, 'dcò ciamà kje, a l'é parlà ant le frassion ëd Prea, Barach e Rastel ant ël comun ëd Rocafòrt, a Mireuj ant ël comun ëd Frabosa 'd Sot e ant le frassion ëd Fontan-e, Straluss, Fornié, Lansa e Secà ant ël comun ëd Frabosa dë Dzora. [13][14]
Ël nòm ëd costa varietà deriva dal pronòm personal ëd prima përson-a singolar che a ven utilisà, kje o kyé, mentre ant ël rest dle parlà piemontèise a l'oma mi. Cost pronòm as peu 'dco trové an cert dialèt ossitan dla Val Ges, coma coj ëd Vaudié o Entràive. [15]
Ël monregalèis alpin a l'é particular, përchè a l'ha d'influense dla lenga lìgura e dla lenga ossitan-a. Për cost motiv, për tanto tèmp ël kje a l'é stàit considerà na parlà provensala, ma ancheuj jë studios a riten-o che a fassa part dël monregalèis. [16][17][18]
Tra le caraterìstiche ëd costa varietà a venta arcordé:
la palatalisassion ëd CA- e GA- dël latin, coma ant ël provensal alpin: ant ël kje a l'oma nen galin-a e cavèj, ma gialina e ciabèj;
la scancelassion dla labial /w/ ant ij grup /kw/ e /gw/ latin, coma càpita ant le parlà ossitan-e dle valade aramba e ant tante autre varietà àut piemontèise (coma cole dla Ciusa e Beuves): ant ël kje as dis nen quaranta e quand, ma caranta e cand. Na vòta, cost trat a l'èra present 'dcò ant ël turinèis;
la palatalisassion parsial ëd /kl/ e /gl/ latin, coma ant ël provensal meridional: chiav, onghia për ël monregalèis dla campagna ciav e ongia;
la mancà spirantisassion ëd /p/ e /b/, coma a suced ant la parlà ëd Tenda (che as trova ant la Val Ròja), e ant le parlà dla Liguria: ën kje i l'oma përtant dubèrt e ciabèj al pòst che duvèrt e cavèj. [19]
↑Nicola Duberti, I costrutti causativi in una varietà galloitalica pedemontana: il dialetto di Rocca de’ Baldi (Cuneo), Muenchen, Lincom Europa, 2014. p. 7.
↑Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, Milano, Bernardoni, 1853, p. 474.
↑Tullio Telmon, Areallinguistik II. Piemont / Aree linguistiche II. Piemonte, in Lexikon der Romanistischen Linguistik (LRL), vol. IV, Tübingen, Max Niemeyer Verlag, 1988, pp. 469-485.
↑Giovanni Ronco, La situazione linguistica del Piemonte, in Anna Cornagliotti (dir.), Repertorio Etimologico Piemontese, Torino, Centro Studi Piemontesi, 2015, p. XXXI.
↑Gaetano Berruto, Piemonte e Valle d’Aosta, Pisa, Pacini, 1974, p. 33.
↑Nicola Duberti, I costrutti causativi in una varietà galloitalica pedemontana: il dialetto di Rocca de’ Baldi (Cuneo), Muenchen, Lincom Europa, 2014. p. 237.
↑Riccardo Regis, Centro/periferia, Torino/Mondovì, in Nicola Duberti e Emanuele Miola (a cura di), Alpi del mare tra lingue e letterature. Pluralità storica e ricerca di unità, Alessandria, Edizioni dell’Orso, 2012, p. 86.
↑Camillo Brero e Remo Bertodatti, Grammatica della lingua piemontese, Torino, Edizione "Piemont/Europa", 1988, p. 67.
↑Silvia Dal Negro, Variazione dialettale e tipologia. La flessione dei numerali cardinali nell’Italia settentrionale, in Vox Romanica, 72 (2013) p. 144-147.
↑Riccardo Regis e Nicola Duberti, Tra Alta Langa e Alpi monregalesi: percorsi, limiti e prospettive di varietà marginali, in Giannino Balbis e Fiorenzo Toso (a cura di), L’alta Val Bormida linguistica. Una terra di incontri e di confronti, Boves, Tipolitografia Bovesana, 2014, p. 87
↑Emanuele Miola, Innovazione e conservazione in un dialetto di crocevia. Il kje di Prea, Milano, Franco Angeli, 2013.
↑Nicola Duberti e Riccardo Regis, Standardizzazione toponomastica in aree di confine, in Franco Finco e Gabriele Iannaccaro (a cura di), Atti del Convegno Internazionale Nomi, luoghi, identità. Toponomastica e politiche linguistiche (Cividale del Friuli, 17-19 novembre 2011), Udine, Società Filologica Friulana, 2014, p. 110.
↑Nicola Duberti e Riccardo Regis, Standardizzazione toponomastica in aree di confine, in Franco Finco e Gabriele Iannaccaro (a cura di), Atti del Convegno Internazionale Nomi, luoghi, identità. Toponomastica e politiche linguistiche (Cividale del Friuli, 17-19 novembre 2011), Udine, Società Filologica Friulana, 2014, p. 124.
↑Arturo Genre, Temi e prospettive degli studi sulle parlate provenzali cisalpine, in G. P. Clivio e G. Gasca Queirazza (a cura di), Lingue e dialetti nell’arco alpino occidentale. Atti del Convegno Internazionale di Studi (Torino, 12-14 aprile 1976), Torino, Centro Studi Piemontesi, 1978, p. 191.
↑Corrado Grassi, Parlá du kyé: un'isola linguistica provenzale nelle valli monregalesi, in Studi linguistici Salentini, 2 (1969), pp. 127-138.
↑Nicola Duberti e Riccardo Regis, Standardizzazione toponomastica in aree di confine, in Franco Finco e Gabriele Iannaccaro (a cura di), Atti del Convegno Internazionale Nomi, luoghi, identità. Toponomastica e politiche linguistiche (Cividale del Friuli, 17-19 novembre 2011), Udine, Società Filologica Friulana, 2014.
