Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Angelo Sismonda a l'era nassù a Cornian ël 20 d’agost dël 1807 e a l'é mòrt a Turin ël 30 dë dzèmber dël 1878.
A 19 agn as làurea ‘n filosofìa e chìmica a l'Università ëd Turin.
Angelo Sismonda
Sempe ‘nt la capital subalpin-a, con ël professor Borson, a ‘ncamin-a a studié la geologìa e la mineralogìa (ën mineral dëscuvrì da chiel a mnirà ciamà sismondite), për peu finì costi studi a la Sorbon-a ‘d Paris sota a la dutrin-a d’un dij pì grand professor dël temp, Elie de Beaumont.
A 25 agn a pija ‘l pòst dël professor Borson a la diression ëd l’Academia ëd mineralogìa e geologìa e con sò frel Eugeni (‘dcò chiel docent universitari ch’a l’ha dividù con Àngel j’arserche e jë studi për tuta la vita) a arneuva ‘l Museo, portandlo a l’onor dël mond come ‘l pì modern e complet dël temp. Tre agn dòp a intra ‘nt la prestigiosa Academia dle Siense ëd Turin, ëndoa dël ’69 a mnirà diretor dle session fìsiche e matemàtiche.
Tramentré, dël 1832, ël comissari dla dogan-a ‘d Bardonecia e imprenditor piemontèis Joseph-François Médail a tira fòra l’idèja ‘d realisé na galarìa feroviaria sota al còl dël Fréjus. Sùbit a ven pijà për mat, ma gent come ij frej Sismonda e ‘l giovo giornalista Camillo Benso a lo sosten-o.
Dël 1848 a ven presentà ‘l proget definitiv, ma ‘l moment a l’é nen economicament dij pì andvinà. Carl Albert a l’ha pì car mandé Sismonda n’Anghiltèra për baraté ij materiaj ch’a-i ero stàit mandà da cola nassion për la costrussion ëd la Turin-Génoa, materiaj ch’a rëspondivo nen a le caraterìstiche ‘d resistensa e elasticità dël fer. E Àngel, grassie ‘dcò a soa fermëssa e a la nòmina ch’a l’ha ‘n camp antërnassional, a arzòlv ël problema sia da la mira diplomàtica che da la mira professional.
Grassie a la pression fàita da Sismonda ‘n sël re e ‘n sël ministr valsusin Luigi Odiard des Ambrois (ch’a pijavo come òr le paròle dël geòlogh roerin), dël 1844 a ven-o comissionà jë studi preliminar dla galarìa dël Fréjus a l'ingegné belgi Henry-Joseph Maus.
Ël 29 ëd giugn 1857 ël Parlament Subalpin a apreuva ël proget presentà da j’ingegné Sommeiller, Grattoni, Grandis e Ranco. Doi di dòp re Vitòrio Emanuel II a dà ‘l via ai travaj con ën finansiament ëd 42 milion ëd lire.
Ël re a l’avìa già daje a Sismonda l’ancombensa dë studié la mej trassadura dla galarìa da la mira geològica e litològica e chiel, sempe con l’agiut dël frel, a l’avìa previst con precision la situassion idrogeològica dla montagna.
Për përtusé la montagna a ven dovrà na përforatris mecànica studià pròpi da Sommeiller ch’a fonsion-a con vapor, aria e eva.
Bele con j’incident capità (200 mòrt su 4000 ovrié), la cession ëd la Savòja a la Fransa con relativ gel diplomàtich (ma la Fransa dël ’63 a tirerà fòra 19 milion ëd franch) e l’epidemìa ‘d colera arivà dël ’65, ël di ‘d Natal ëd lë ’70 ij doi front a s’ëncontro. A-i ero stàit preventivà 25 agn për completé l’euvra ma grassie a la precision dij càlcoj dël Sismonda, ël progress e le modìfiche a la përforatris e l’impiegh ëd la dinamite (dëscuvrìa da Nobel dël ’69) a son bastane tërdes.
Ij 12.847 méter (portà peu a 13.636 për sposté l’intrada fransèisa nen sicura) a son inaugurasse ufissialment ël 17 dë stèmber dël 1871, con quat di ‘d festa a Turin, Bardonecia e Modane.
L’istess ann ël Sismonda a l’ha publica ‘dcò ij sò studi ën colaborassion con Elie de Beaumont ënt ël lìber Sur le Tunnel du Fréjus, ma sicurament dla sinquanten-a 'd soe publicassion la pì conossùa e stimà a l’é la Carta Geologica della Savoia, Piemonte e Liguria.
E, giustament, sò pais, për arcordelo a l’ha dedicaje na via e sò ritrat a l’é esponù con orgheuj ënt la Sala Consiliar.
