Galen

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Galen (Γαληνός, Galēnos an grech antich; Galenus an latin) a l'era un médich dl'antichità, nassù a Pérghem (al di d'ancheuj Bergama, an Turchìa), anviron dël 129 e mòrt a Roma (o miraco an Sicilia) anviron dël 200-216 d.G.C. Dle vire a l'é ciamà Clàudi Galen (Claudius Galenus), ma ël cognòm Clàudi a l'ha pa d'atestassion e a l'é dovù a n'eror djë studios arnassimentaj.

Fieul d'un matemàtich, a l'ancamin a l'ha coltivà la filosofìa, për peui adressesse a la medzin-a a parte dal 146. Doi agn apress a l'é andàit a Smirne pr'ëscoté le lession ëd Pélop, un médich arnomà, e a l'ha ancor aprofondì lë studi a Corint, an Fenicia e an Palestin-a; a la fin a l'ha visità l'avosà scòla médica 'd Lissandria.
A vintessinch agn a travajava già, prima a Pérghem tanme sirògich dij gladiator, peui a Roma, anté che an pressa a l'ha vagnasse na riputassion ëd diagnòstich e a l'é vnù amis ëd chèidun dij pì àut fonsionari dlë stat, dont ël cónsol Bétus e ël futur amperador Sever. Vàire ëd costi përsonage altolocà a andasìo a soe lession e a soe dimostrassion.
Rintrà a Pérghem dël 166 pr'ëscapé a n'epidemìa ëd pest s-ciopà a Roma (dont chiel midem a conta che ij còrp dij malavi a j'ero socrolà da na toss rabiosa, as ampinìo 'd brosse e sò fijà a spussava), a l'é stàit tòst ciamà torna andaré për compagné l'amperador March Aureli ant la spedission contra ij marcomann; chiel a l'é però riussì a filessla e a fesse assigné al servissi përsonal dël giovo Còmod, fieul ëd March Aureli, e a l'é stabilisse torna a Roma.
I conossoma pa vàire d'àutri detaj ëd soa vita. A smija ch'a fussa a Roma durant ël feu dël 191, cand vàire ëd soe euvre a son andàite brusà, e a fasìa ancor lession al temp ëd l'amperador Pertinas.

L'euvra ëd Galen

Galen a l'é stàit sempe na përsonalità an vista, nen mach për soa vajantisa fòra 'd discussion, ma ëdcò për sò adret travaj ëd propaganda përsonal e për le brusche polémiche con ij colega. Chiel a fasìa part ëd gnun-a scòla an particolar, ma da na mira filosòfica a preferìa l'aristotelism.

A l'é stàit autor d'apopré 500 tratà scrivù an grech e ëd chiel as conòsso ij tìtoj ëd 153 euvre, bon-a part rivà fin-a al di d'ancheuj, ëdcò an tradussion latin-e o àrabe. Chiel-midem a l'ha compilà na lista pistin-a dij sò travaj (A propòsit ëd mie euvre auténtiche), an arvendicand ëdcò ëd test che, coma a conta chiel, a l'avìa consignà a d'amis e anlev sota forma ëd nòte sensa buteje sò nòm e che d'àutri a j'ero atribuisse a lor, con omission, gionte o cambiament.
Scasi tuti ij sò scrit a j'ero andàit ëspërdù an Euròpa ossidental apress la division dl'amper roman. Tutun a son ëstàit virà an àrabo e anviron dël sécol ch'a fa XI ël Methodus medendi e l'Ars parva (ciamà ëdcò Microtegni) a son ëstàit arcostruì an version latin-e da sorgiss àrabe. Dël sécol ch'a fa XV ël cànone ëd Galen a l'é stàit completà da jë scolar umanista.

Soa atività dë studios a l'é stàita motobin granda e dij sò travaj nen médich an na resta na frassion assè cita. A l'ha scrivù dë studi filosòfich (A propòsit ëd mie euvre auténtiche a massion-a 124 tratà ëd filosofìa pura, dont dij coment a le Categorìe e a j'Analìtich d'Aristòtil e al Timeo e al Filebo ëd Platon), retòrich, gramaticaj, e a l'ha spantià soa conossensa ant un përfond ëd setor dla medzin-a. A l'ha scrivù sinch tratà an sla comedia antica ch'a son andàit ëspërdù.
A l'é angagiasse ant la spiegassion d'euvre ipocràtiche, a l'é ocupasse ëd notomìa e fisiologìa (A propòsit dla notomìa pràtica), polissìa, dietética, farmacologìa, patologìa, diagnòstica. Për contra, sò anteresse për chirurgìa e ginecologìa a l'é stàit pì cit.

A diferensa dla pì part dij siensià lissandrin, Galen a l'ha sempe praticà la profession, an dispresiand pa l'aspet aplicativ e professional dël savèj teòrich. Cost ategiament a l'ha concorù a la riqualificassion dla pràtica médica, an slontanandla da cola ch'a l'era mach l'arserca dla terapìa. Sòn a implicava che për ël dotor a-i era damanca ëd conòsse bin j'arzultà sientìfich e teòrich, sia ant ël camp notòmich e fisològich che an col lògich e filosòfich.

Sò pensé e ij sò arzultà

Për ëd sécoj Galen, ël médich pì avosà dij temp antich apress Ipòcrat e ël cò dla medzin-a antica, a l'é stàit n'autorità sia médica che filosòfica. Tradussion latin-e dij sò test a j'ero studià ant le scòle médiche fin-a a l'ancamin dël sécol ch'a fa XIX. Galen a arpresenta na sìntesi original ëd tuta l'arserca médica precedenta, dont a dëscut ëd fasson minussiosa le vàire teorìe. Chiel-midem a arconòssìa sò débit vers Ipòcrat e vers ij notomista lissandrin.
An chiel as ancròsio vàire esperiense colturaj: la teorìa platònica ëd l'ànima e dla divinità tanme organisatris ëd la natura; la dutrin-a aristotélica dle càuse (an giontand-ne na quinta, cola modal, ma an dasend pì amportansa a cola final, a la qual tute j'àutre a son subordinà); la spiegassion clìnica dij temperament (ëd rèis ipocràtica) ch'a l'é butà an sël cont ëd la prevalensa dij quatr umor (lìquid orgànich): afel nèir, afel giàun, flegma e sangh, ch'a corëspondo ai quatr element e a le quatr qualità dla tradission eleàtica (tèra-sòlid, eva-lìquid, aria-frèid, feu-càud). Minca fonsion orgànica, scond Galen, a l'ha la propietà dl'atrassion e dl'arpossament, për mojen dle quaj as forma l'unità ëd qualsëssìa natura; minca fonsion a l'é fàita parte dal calor ëspòtich ch'as treuva ant ël cheur. A-i peui në spìrit psìchich ch'a régola le fonsion animaj (sensassion e moviment volontari). La terapìa a l'era concepìa tanme n'arcuperassion dl'echilibri dj'umor; contra la dutrin-a ipocràtica a j'ero dzortut sotlignà j'alterassion dij sìngoj òrgo. Tut sòn a dipendìa da soa concession orgànica dël còrp, conforma a la qual minca part a peul esse capìa mach coma fonsion dël tut.

Sò métod a tend a dé a la siensa médica na strutura rassional, fondà an sël process dimostrativ, ma sensa dësmentié l'anvestigassion empìrica. La dimostrassion a l'é tal përchè a arpòrta na còsa ai sò element prim, ch'a resto voajant a la sensassion o a l'antëlet, e a na s-ciairiss le liure causaj.

Soe arserche an notomìa a son ëstàite le mej ëd l'antichità për soa completëssa e precision. An antroduvand la dissession an sj'animaj (sumie, crave e crin), Galen a l'ha anandià lë studi comparà dij nerv e dij mùscoj, dla condussion nervosa e dla contrassion muscolar, dont a l'ha fàit la distinsion ëd soa dobia fonsion, volontaria e involontaria.
A l'ha spiegà la sircolassion dël sangh coma prodovùa da lë spìrit vital. Ël sangh a traspòrta le sostanse nuritive surbìe da lë stòmi e da l'antestin fin, peui trasformà dai condot biliar e a la fin dovrà a la periferìa për la chërsùa, l'alimentassion e l'atività.

Soe arserche an fisiologìa a son ëstàite arvolussionarie. A l'ha descrivù ël cheur con ij sò tre seuli ëd fibre e soe vàlvole e a l'ha armarcà che la sostansa cardìaca a l'avìa ëd caraterìstiche diferente da cola d'un mùscol ordinari. Un-a ëd soe contribussion pì grande a l'é d'avèj fàit vëdde che j'arterie a conten-o 'd sangh e nen d'aria, tanme la scòla lissandrin-a a l'avìa mostrà për pi che quatsent agn. 'Me ch'a l'ha sot-lignà Harvey, Galen a l'é andàit davzin a comprende ël prinsipi dla sircolassion minor. A conossìa ëdcò l'usage dla canëtta.
Galen a l'ha ëdcò analisà diverse maladìe, dont l'insuficensa ëd cheur, ël diabete, la cioca dël fìdich, la polmonìa, la plevrite, la mal ëd san Gioann, antërpretà a parte da 'd fator umoraj; amportante a son ëstàite soe spiegassion dij quàder clìnich ëd le maladìe psìchiche (isterìa, malinconìa e manìe), sempe an fonsion ëd na precisa sorgiss orgànica (alterassion dij vàire umor).
A l'ha studià j'aspet fisològich dij sens e la fonsion dlë sperma e dle secression vaginaj, an arlevand ël ròl ëd j'umor për ël dësvlup dij caràter sessuaj scondari.

Antra ij sò eror, a-i era la teorìa che ant ël cheur a-i fusso dij cit përtus a travers dij quaj na part ëd sangh a passava dal ventrìcol drit a col ësnistr.

Soa posission religiosa

Da banda ëd sò travaj médich, Galen a l'ha un pòst assè anteressant ant la stòria dla religion e dla filosofìa.
A chërdìa ant un Dé creator suprem ëd l'univers an tute soe part. A l'avìa fissasse ël but ëd dimostré che j'òrgo dël còrp a j'ero an na relassion tant përfeta con soa fonsion ch'a l'era impossìbil anmaginé na mej organisassion. Parèj, dapress ël prinsipi aristotélich che la natura a fa gnente ch'a serva nen, a l'ha dësvlupà ël problema dle càuse finaj.

An vàire passage dij sò travaj Galen a massion-a giudaism e cristianésim, ma sensa tròpa amirassion. A acetava le laj naturaj ëd la filosofìa stòica, ma a arfudava soe conseguensa astrològiche.

L'anfluensa an sla lògica

As consìdera che Galen a l'abia avù chèich anfluss an sël dësvlup ëd la lògica. An efet chiel as limitava a aceté le dutrin-e peripatétiche dij sò temp, ma a l'ha avù 'n ròl ëd trasmetitor ëd coste dutrin-e për mojen dij sò travaj médich, ch'a j'ero motobin lesù ant l'età 'd mes e che donca a l'han avù n'anfluensa an sij métod e la filosofìa scolàstich.

Euvre prinsipaj

De usu partium
De methodo medendi
Ars medica
De libris propriis
De anatomicis administrandis