Lenga italian-a
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]Ancheuj a l'é parlà ant la penìsola itàlica, ma sò dësvlup a l'é pitòst complicà, dagià che costa lenga a l'ha nen dësvlupasse da sùbit an tuta la penìsola. Ël prinsipi e 'l cheur ëd l'Italian a son ant ël fiorentin visadì ant la lenga ch'a l'era parlà a Firense ant ël 1200-1300; la lenga che, polidà e an part latinisà, a l'ha dovrà Dante Alighieri për ëscrive soa Divin-a Comedia. E an efet, dasendje dapress a l'esempi 'd Dante, ëd Boccaccio e Petrarca ch'a l'han scrivù, sèmper an fiorentin, pen-a dòp chiel, ël prim an pròsa e lë scond an poesìa, un nùmer sèmper pì gròss ëd poeta e dë scritor a l'han dovrà 'l fiorentin, che pian pian a l'ha ancaminà a esse ciamà Italian, vist ch'a l'era dovrà pì o men an tuta la penìsola da banda dël Latin, lenga istitussional e litùrgica. Con ël temp la lenga a l'é modificasse e a l'é anrichisse an pijand tant da j'àutre lenghe dla penìsola, tant che pì che n'autor a l'ha scrivù an Italian ma 'dcò an n'àutra lenga për esempi Goldoni ch'a scrivìa 'dcò an Venessian; an pì l'Italian a l'ha sèmper avù na fòrta liura con soa seur ël Fransèis ch'a l'ha influensa-lo an pì period, e ch'a l'era motoben conossù da tanti autor important dla literatura italian-a, un për tùit Alessandro Manzoni. E pròpi Manzoni a l'é un pòch l'esempi tìpich ëd cola ch'a l'era la situassion lenghìstica ant ël Nord Italia; an efet chiel, milanèis, a parlava motoben ël Milanèis e 'l Fransèis, ma a la dovù 'mprende l'Italian e adritura purifiché soa euvra da la prima (1827) a la sconda (1840) edission an gavand tùit coj trat ch'a j'ero tròp "lombard", lavando i panni in Arno, coma a disìa chiel. Dòp l'unificassion l'Italian a l'é dventà lenga dovrà da lë Stat, bele che Cavour, ël re Vittorio Emanuele II e la pì gran part dël parlament a parlèisso mej e pì soèns ël Fransèis o, ant ël cas dij piemontèis pròpi la lenga piemontèisa. Lë Stat italian a l'ha avù na polìtica particolarment centralista an volend unifiché la nassion con la lenga Italian-a, ma për fé lòn a l'é nen bastà 'l Fassism con la granda alfabetisassion e la proibission dë scrive 'n dialèt (1931), nì la coscrission obligatòria për doe guere mondiaj ch'a butava ansema giovo da tùit ij paìs dla penìsola. Lòn ch'a l'ha da bon unificà l'Italia ant la lenga Italian-a a l'é stàita la radio prima e peui la television: costi mojen a l'han portà l'Italian ant le cà 'd tuta l'Italia, ant la pì part dij cas rampiassand d'àutre lenghe coma 'l Piemontèis. Al dì d'ancheuj l'Italian a l'é la prima lenga dla penìsola e nopà j'àutre lenghe a son an diminussion për nùmer ëd parlant, bele che an vàire region coste lenghe a son ancora bastansa spantià. Pais andoa a l'é parlà[modìfica | modifiché la sorgiss]La lenga italian-a a l'é parlà specialment ant l'Italia, a San Marin e ant na part ëd la Svìssera, e 'dcò an vàire d'àutri pais anté ch'a-i é stàita dl'imigrassion da l'Italia, coma ant jë Stat Unì ant ël Canadà e ant l'Australia. Classificassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Në schema ëd classificassion dl'italian a peul esse:
Còdes ISO[modìfica | modifiché la sorgiss]
Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse[modìfica | modifiché la sorgiss] |
