Marsèja

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Marsèja o Marsija (Marseille an fransèis, Marselha an provensal) a l'é na sità dla Fransa, capleugh dla region Provensa-Alp-Còsta Asura e dël dipartiment dle Boche ëd Ròno. A resta an sla còsta ëd Provensa (Gòlf dël Lion) al sènter ëd n'ansen ancassià trames a caden-e 'd montagne calcarie: a òvest la caden-a dl'Estaque, a nòrd l'autipian dla Nerthe e la montagna dla Stèila, a est le colin-e d'Allauche e la caden-a dla Sainte-Baume. Dëdnans a la sità, antra ponta Méjean e ponta dla Crosëtta, as treuvo j'ìsole Ratonneau, Pomègues e Endoume. A conta 839.043 abitant (un milion e mes s'as conta 'dcò l'àrea metropolitan-a) e a l'é la tersa aglomerassion urban-a dla Fransa, dòp Paris e Lion. Stòria La fondassion A l'é stàita fondà vers ël 600aGC da 'd colon grech (focèis), ansima a l'atual colin-a ëd San Lorens, e a l'é tòst ëvnùa bonstasenta. Massalia (an latin Massilia) amponendse an sj'etrusch e ij cartaginèis a l'é rivà tòst a avèj na gròssa potensa comersial ant l'àrea mediterania, fondand dij banchet comersiaj an sla còsta nòrd-oriental (Hyères, Antibes, Nissa Marìtima). Ij sò marin a l'han viagià arlongh le còste d'Iberia fin-a a passé la strèita ëd Gibiltèra. Marsèja roman-a Dal II sécol aGC Marsèja as alìa con Roma për loté contra ij pirata ligurin ch'a ravagiavo dal mar e ij bàrbar ch'a tacavo da tèra. Goernard soa autonomìa, as diciara neutral durant le guère sivile ch'a bolverso la Repùblica a soa fin. Tutun a acheuj Domissi, partisan ëd Pompeo, e për sòn a l'é assedià da Céser. A arzist bin, ma a la fin a dev rend-se. La sità a oten lë statù ëd sità federà e ëd privilege amportant. A l'é gropà a Roma, ma pa tutafàit anfeodà. Ant ël II sécol a adòta ël regim munissipal roman. La sità a l'é assedià dël 309 da l'amperador Costantin. Marsèja cristian-a Con lë strument ëd Milan dël 313, Costantin a conced la libertà ëd cult ai cristian. La prima mension d'un vësco a Marsèja a l'é dl'ann apress, ma ël cristianésim a l'era anreisasse bin prima ëd costa dàita. L'Età ëd mes Drocaje l'Amper roman, Marsèja a resta an prosperità e duverta an sël mond, nen vàire tocà da j'ondà bàrbare ch'a frapo la Provensa ant ij sécoj VI e VII. Al prinsipi dël sécol ch'a fà VIII, con j'àrabo ch'a l'han passà ij Pirené e a rivo al Ròno, Marsèja as lìbera da la tua dij franch. Për goerné soa autonomìa e trové 'd neuv ësboch comersiaj, as alìa con ij sarasin. Dël 923 l'abassìa ëd San Vitor a l'é ravagià. A la fin dël sécol ch'a fà X Gulielm ël liberator a tapara via ij sarasin da 'n Provensa. La sità a ancamin-a a arnasse dantorn a l'abassìa ëd San Vitor. L'época dle crosià A parte da la fin dël sécol ch'a fa XII Marsèja a fonda dij banchet comersiaj an Tèra Santa. A conòss në stragròss dësvlup demogràfich. Dël 1229 as arvira contra sò vësco. Ij drit e ij privilege monàstich a son abolì e la rica classa dij mërcant a ven a pijesse ël podèj real: a l'é la Repùblica marsejèisa. J'Angiò Dël 1262 Carl d'Angiò, cont ëd Provensa, a riess a stabilì soa autorità an sla sità, ma ij sò sucessor a son anteressà 'd pi a l'arconquista dël regn ëd Nàpoli che a la sità-midema. Ij rich mërcant a arpijo ël podèj, ma ij pirata genoèis e catalan a anfesto le còste. Ant ël luj 1348 a-i riva ant ël pòrt la pest nèira. La popolassion, stimà a 25.000 përson-e ant ël sécol ch'a fà XIII, a sbassrà a la mità a la fin dël sécol ch'a fà XIV. Ant ël novèmber 1423 ij catalan, mnà da Alfons V d'Aragon-a, a dësbarco e a ravagio la sità. L'arcostrussion La sità as arpija an pressa. Dël 1447, Jacques Coeur, arzentié dël re, a jë stabiliss soa flòta e a fà 'd Marsèja ël sènter prinsipal ëd soe atività comersiaj, prima localisà a Montpellier. Ël passage a la Fransa Dël 1481 la sità e la Provensa a passo për testament a Luis XI e a son riunìe a la coron-a 'd Fransa. L'Arnassiment Marsèja a torna a esse un pòrt ëd guèra e na base militar avansà durant le guère d'Italia dal 1494 al 1559. Dël 1524 Carl Quint a fà assedié la sità, ma la popolassion a ten testa a j'amperiaj. Cossient dël privo, Fransesch I a ameliora le difèise an fabricand ël castel d'If. N'àutr assedi ëd Carl Quint a faliss dël 1536. Le guère ëd religion Marsèja a resta fòra da le guère ëd religion. Tutun, dël 1589 la sità a diciaira soa ostilità a Enrich IV; as buta da la part dël partì catòlich dla Lija e as conced al capitani d'armèja Charles de Casaulx, ch'as fà elege prim cónsol dël 1591. Apress l'abiurassion d'Enrich IV dël 1593 Casaulx a resta isolà; a goerna con ël teror e a ciama la Spagna an agiut. A l'é sassinà ai 17 ëd fërvé 1596 e la sità a acheuj ël duca ëd Guise coma un liberator. Ël regn ëd Luis XIV Luis XIV a batiss ël fòrt San Nicòla, simétrich al fòrt San Gioann ch'a armontava al sécol ch'a fà XV. A fà fabriché un neuv arsenal e dësblé ij rampar, malgré l'ostilità general. Dël 1720, sinch agn apress la mòrt ëd Luis XIV, Marsèja a l'é frapà da la dariera gròssa epidemìa ëd pest dl'Ossident. Prima dlë s-ciòp ëd l'Arvolussion, Marsèja a l'era dventà la tersa sità 'd Fransa për popolassion, con 120.000 abitant. Ël podèj a l'era ant le man ëd na cita oligarchìa, ch'a vivìa ant ij quarté neuv e arios, antant che ël pòpol a restava ambaronà ant la sità veja e an sle colin-e, dzorvivend grassie a le rej ëd solidarità. L'Arvolussion Ant ël mars dël 1789, l'aument dij pressi dël gran a fà s-ciopé ëd batibeuj, ch'as trasformo an arvira contra la fiscalità local. Ël particolarism provensal, mai d'autut dëstiss, a arnass. Mirabeau a l'é acujì an trionf e a riess a calmé la sità, giumaj goernà da 'n consèj. Dël 1790, con la prèisa dij fòrt e la liberassion dij përzoné dël castel d'If, ij marsejèis a ambrasso j'ideaj dl'Arvolussion fransèisa. Marsèja a arfuda ël sentralism ëd la Montagna e as rangia dala part dij girondin. Sòn a provochërà l'arvangia dij giacobin ant ël 1793. Për un curt perìod, a Marsèja a-j gavo fin-a ël nòm e a dventa la Sità sensa nòm. Dël 1799 Marsèja a seurt da la tormenta arvolussionaria avenda përdù tuti ij sò privilege munissipaj. Ël dësvlup modern Sota la Restaurassion (1824-1830) ël pòrt a artreuva tuta soa atività e ël tràfich antërnassional a arpija. La stòria dël dësvlup modern ëd Marsèja a peul fesse armonté a la conquista d'Algerìa dël 1830, cand la Fransa a l'ha anviarà na sistemàtica polìtica colonial. Ij travaj dël second Amper Durant la monarchìa ëd luj e ël second Amper as dësrolo ëd gran travaj d'urbanism e d'ambeliment. Dël 1848 a l'é la costrussion dla stassion San Carl; ël pòrt ëd la Joliette a duverta dël 1853. Ancor d'ës perìod a son Nòstra Sgnora dla Vardia (1853-1870), ël palass ëd la Borsa (1860), palass Longchamp (1862-1869). Favorìa ëdcò dal duvertesse dël canal ëd Suez (1869), la sità che dël 1851 a l'avìa 150.000 abitant a l'ha ardobià soa popolassion an apopré vint'agn, ancaminand un process ëd chërsùa demogràfica ch'a continuërà bele che con la crisi greva dj'agn 1930 e ij bolversament provocà da la sconda guèra mondial. Ël perìod contemporani Dël 1906 Marsèja a òspita la prima esposission colonial, ch'a duverta ai 14 d'avril. A l'ancamin dla sconda guèra mondial a dventa l'abrì ëd vàire anteletuaj, fin-a a l'ocupassion alman-a dël 1942. La varnison alman-a as rend ai 28 d'ost 1944. Dël 1962 la sità a dev fé front a le dësfide dla decolonisassion e a l'artorn dij rampatrià d'Algerìa: an 450.000 a passo për sò pòrt, dont un ters as fërma për anstalesse. Ant j'agn 1970 Marsèja a argistra na montà ëd xenofobìa e ëd crìmen rassista. Conomìa Ël pòrt Pòrt prinsipal dël Mediterani, quart pòrt d'Euròpa për tràfich apress Rotterdam, Anversa e Amborgh, Marsèja a l'é a lë sboch d'un gròss semi-sercc ëd region motobin amportante da na mira conòmica ch'a gràvito an sla granda via d'eva ëd Ròno. La prosperità dla sità a l'é sempe stàita gropà al dësvlup dj'atività comersiaj. A l'época dl'amper colonial fransèis a l'avìa ël ròl ëd pòrta d'Orient për ij sò tràfich con ij pais leugn ëd l'Asia. Apress la sconda guèra mondial a l'ha operà na conversion conòmica radical ch'a l'ha përmetuje dë dventé pòrt petrolìfer ëd prim pian con na tèra 'd dré ch'a sorpassa motobin le dimension regionaj. Ël tràfich dël pòrt a l'é fàit pì d'amportassion (dzortut petròli, fruta e ortaje, cafè e coton) che d'esportassion (dzortut prodot petrolìfer, semi-travajà siderùrgich, angign e utiss mecànich, derivà chìmich). Ël tràfich anual dij passagé a l'é d'apopré doi milion ëd përson-e e Marsèja a arzulta ël quint pòrt ëd crosiera an Mediterani. J'àutre atività Antra j'atività andustriaj pì gropà a la tradissional fonsion dla sità a-i son cole dij cantié, ch'a l'han cissà lë spantiesse ëd setor sussidiari: produssion ëd motor marengh, turbin-e e via fòrt. Gropà a l'amportassion ëd materie prime a son le rafinerìe e j'andustrie petrolchìmiche, cole chìmiche, l'andustria dël bòsch e cola dël papé, j'andustrie téssij. Ës compless andustrial ant ij prinsipaj setor produtiv a l'ha përmetù un bon dësvlup dj'andustrie dij metaj, metalmecàniche, eletròniche e alimentar për la produssion ëd ben ëd consum. Urbanism Marsèja a l'é formà da 111 borgh, argropà an 16 sircoscrission. La strutura urbanìstica dla sità a l'ha a sò cheur doe stra prinsipaj ch'a tajo la sità ancrosiandse a àngol drit an corëspondensa dël sènter dl'abità. Un-a, Belsunce, a l'é longa pì che 8 chilòmeter e a cor da nòrd-nòrd-òvest a sud-sud-est, da la stassion d'Arenc fin-a a Mazargues; l'àutra, d'anviron 2 chilòmeter, a l'é l'arnomà Canebière, ch'a gionz ël vej pòrt con ij quartié andoa a son argropà le fonsion diressionaj e aministrative e ch'a marca un termo simbòlich antra la part sud, borzoà, e cola nòrd, popolar.. Religion A Marsèja as conto set pagòde bodiste, na sinquanten-a ëd moschee, quaranta sinagòghe e pi 'd sent cese. Coltura Marsèja a l'ha tre università. Aministrassion Ël sindich a l'é Jean-Claude Gaudin (UMP, dal 1995). Sità binele La sità dal vej pòrt Marsèja a l'é binelà con: Abidjan, Còsta d'Avòri Amborgh, Gërmania Anversa, Belgi Copenàghen, Danimarca Dakar, Senegal Dànzica, Polònia Ël Pirèo, Grecia Erevan, Armenia Génoa, Italia Glasgow, Regn Unì Haifa, Israel Khemisset, Maròch Kobe, Giapon Marrakech, Maròch Odessa, Ucrain-a Shangai, Cin-a Anliure esterne Sit istitussional Arferiment

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi