Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Na ca walser
A Alagna, ant la frassion Z’ Kantmud (Pedemont an piemontèis), probàbil prim insediament ëd lenga walser an Valsesia, as treuva 'l musé dedicà a la cultura ëd cost pòpol calà dal grand nòrd.
L'edifissi ch'a lo òspita a l’é na ca dël 1628, arportà a soa sembiansa original mersì al travaj dj'abitant ëd la frassion e dij volontari.
Sota 'l midem tèit as treuva la stala, la ca e la fnera.
L'edifissi a l'é a tre pian, dont ël prim an pera e j'àutri doi an bòsch (second ël sistema 'd fabricassion ciamà Blockbau).
Ël coercc dël tèit a l’é 'd lòse 'd pera (blatte an titzschu e piòve an valsesian) e a l'é provist ëd gronde fàite ëd bòsch ëd malëzzo scrusà.
Al pian teren ëd la ca as treuva 'l godu (stala) con ël seul ëd pera. Na part ëd la stala a l'é riservà a lë stand, anté ch'a stasìa la gent. Lë stand a l'ha ël seul ëd bòsch e a rapresenta ël cheur ëd la ca walser. Ambelelì as mangiava, as travajava ant ij longh invern valsesian e dzortut a së tnisìa ël ses, la vijà, ant le sèire, dzortut dij saba e as balava, as sonava la giga (violin) o la trumpa (ribeba). Da na banda a stasìo le fomne e le mariòire e da l'àutra j'òmo e ij giovo, quand ch’a tornavo van danna (da lë strangé), andoa a emigravo për travajé.
Ant le vijà as tramandavo j'antiche stòrie walser, le legende gropà a j'ànime dij mòrt, che, an certe neuit d’invern as vëdìo monté vers ël giassé del Gourner (Ròsa an piemontèis) fasendse ciàir con ël di marmlin anviscà.
As tramandava 'dcò la legenda dla mìtica verloures tol (val perdùa), giumai quatà sota la fiòca e la giassa, dont a j’ero rivà ij cé, ëmnà dal legendari Hainrich Stauffacher.
Ant la ca walser a s'anviscava mai ël feu për ëscaudesse. Ant lë stand a j'era mach un haizoufu (stuva) ëd pera, alimentà da l'àutra stansiëtta, ciamà firhus (ca dël feu). Ant ël firhus as fasìa feu për cusiné e fé ël formagg (chäis).
Ël Muséo Walser d’Alagna a l’ha doe firhiser e doe godma (stale), dont un-a a l’é ocupà da 'n tlé. Walser Hus - Wïtte mu häd aswenn g'lebed im Land Ca walser - Com as vivìa na vòlta a Alagna
A l'é anteressant armarché che la lenga walser a l'ha goernà dle paròle sparìe 'd pianta da la lenga alman-a moderna. Për esempi, godu a l'é motobin davzin a l'alman medieval gadem, ch'a veul dì stansia granda, magasin sensa tramese. E an efèt la stansia a l'é costituìa da quatr muraje an pera con mach djë stibi ëd bòsch ch'a delìmito lë spassi intern.
Al prim pian as treuvo le schlofstube (stansie da let) e na pcita boteja da meisdabòsch ch'a goerna j'utiss dël travaj dël bòsch. Ant na stansia as treuvo ij costum tradissionaj dij walser e minca sòrt d'ogèt për la vita dla ca, squasi tuti ëd bòsch, l'ùnica materia prima disponìbil, ansem a la pera.
Na curiosità dle ca dij walser, gropà a sò cult dij mòrt, a l’é la presensa, ant un-a o pì muraje, ëd na cita fnestrin-a ciama seilbalga (la fnestra 'd l'ànima), ch'as durbìa mach quand ch’a muirìa quaidun antëcà e peui as tornava a saré për tant che l'ànima a podèissa pì nen torné andarera.
Ël prim e lë scond pian a son circondà su tre part da 'n schopf (lòbia) provist dë stage, andoa ch'as fasìa sëché ij fen anans ëd porteje ant la fnera.
Al second pian i trovoma lë stodal (fnera), dont le muraje a son ëd trav nen tròp ësciasse, për tant ch'a podèissa circulé l'aria. Aranda a la fnera as treuva lë spicher (dispensa) anté ch'as goernavo le farin-e, ij salam, e 'l pan, ch'as fasìa cheuse mach un-a o doe vòlte a l'ann.
.JPG)
