Valsesian

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ël valsesian a fa part dij dialèt dël piemontèis oriental (bass piemontèis) ansem a bielèis, vërslèis, monfrin, lissandrin, astësan, langhèt e monregalèis, rapresentandne la variant pì setentrional. Con coste parlade a condivid dontré caraterìstiche ch’a lo distinguo da l’àut piemontèis.

Coniugassion dij verb

la prima përson-a singolar dij verb a finiss an consonant: mi i parl ( e nen i parlo)
la sconda përson-a singolar a finiss nen an –s ma an e/i (ët parle, ët ei)
ël përnòm verbal dla sconda përson-a singolar a l’é nen it ma ët (pr. at)
ël përnòm verbal dla tersa përson-a plural a l’é nen a ma i (lor i parlo)
l’ausiliar ant ij temp compòst a l’é generalment esse e nen avèj: mi i son parlà (bele se a riva ëd sente ëdcò: mi j’heu parlà, ch’a son-a come arcàich)
le desinense dël temp a lë vnì a son:
- i fareu
- ët farai
- al farà
- i faroma
- i farèi
- i faran
le desinenze dl’impërfèt për la prima e la sconda coniugassion (parlé, voghe) a son:
- i parleva (vogheva)
- ët parleve
- al parleva
- i parlevo
- i parleve
- i parlevo
per la tersa coniugassion (dormì/dromì) i l’oma:
- i dormiva
- ët dormive e vìa fòrt.
la negassion as fa con mìa ò not: I seu mìa nopà che i seu nen, ò sagrinte not nopà che sagrinte nen.

Sostantiv

Sortìe an –cc/gg

lacc e nen làit
fregg, femm. frëggia nopà ëd frèid/frèida

Tendensa a ‘saré’ ij sostantiv con na ‘o’

ant ij cas ch’a seguo:

quadro, sucro nopà ëd quàder, sùcher
crussio, pròpio nopà ëd crussi, pròpi
formagio nopà ëd formagg

Plural

Plural prolétich

gat / gàit, omèt / omèit
bon / bòin

Plural metafonétich

man / men (ò mèin),
grand/grend
òm / euime

Belavans ij plural metafonétich a son praticament perdusse ant ij pais pì grand, ma a son goernasse ant le valade lateraj e ant ij centro pì isolà dla val.

Plural feminin

mistà / mistaj, stra / straj

Artìcoj

Singolar: ël / la
Plural: ij për mascolin e feminin

A dzorvivo ancó (ma a son an camin ch’a sparisso ëd pianta) le forme arcàiche:

o, për ël mascolin singolar: S’o Sass (topònim)
ël, per ël feminin plural: ël mate (le fije)

Fonética

Ël valsesian a l’ha goernà, ansem a le parlade limìtrofe dla Valsressa, dij son rapresentà graficament con tc e dg, ch’as treuvo an paròle come vedgio (vej), petcio (pento), ch’a esisto nen ant ël piemontèis comun.

Ëdco costi son as dòvro pì nen ant ij pais pì grand, ma ant ij centro pì pcit l’esse an gré ëd prononsieje a rapresenta na patent ëd bon valsesian.

Grafìa

Generalment jë scritor valsesian a l'han pì car ëscrive nen ant la grafìa stòrica piemontèisa, ma pitòst dovrand cola dl'italian giontandje ij fonema ch'a esisto nen ant la lenga nassional.
Minca doi agn as ten a Grignasch un rëscontr ëd poesìa dedicà al poeta Pinèt Turlo e j'organisator a racomando costa trascrission fonética:
(Antra parèntes a l'é indicà ël corispetiv an grafìa stòrica)
-c'(-cc): noc' (nòcc)
-c (-ch): pic (pich)
é (e): végiu (vegio, an koiné vej)
ö (eu): pöi (peui)
ó (come ant l'italian Roma) (an koiné a son-a sempe o)
ò (ò duèrta): fiòca
ss (ss): massé
s (s/z): gasìa
ü (u): brüt (brut)