Winston Churchill

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Winston Leonard Spencer-Churchill a l'é l'òm polìtich ch'a l'ha dominà la vita polìtica britànica dla prima mità dël sécol ch'a fa XX. A l'é stàit ëdcò scritor e giornalista.
A l'era nassù a Woodstock ël 30 ëd novèmber dël 1874 e a l'é mòrt a Londra ël 24 ëd gené dël 1965. Sò pare Randolph Henry Spencer, òm polìtich conservator, a l'era ël ters fieul dël duca 'd Marlborough ch'a fa set; soa mare Jennie a l'era fija dël finansié Leonard Jerome, propietari dël New York Times.

Jë studi e la cariera militar

Churchill a l'ha studià a la Harrow school. Peui, giudicà tròp pòch ësvicc për frequenté n'università, a l'é stàit anviarà a la cariera militar e a l'é dventà ufissial ëd cavalarìa.

Sò pare a l'é mòrt dël 1895, lassandje ël badò ëd manten-se chiel-midem, soa mare - ch'a l'era costumà a fé 'd gròsse spèise - e sò frel pi cit. Churchill a l'ha falo dedicand-se a l'atività dë scritor e 'd giornalista: dël 1898 a l'ha publicà sò prim lìber documentari, antramentre ch'a fasìa sò servissi an India. Peui, malgré la disaprovassion dël comandant an cap sgnor H.H. Kitchener, a l'ha partissipà a la campagna anglèisa dël 1898 an Sudan. A l'ha ëdcò pijà part tanme corëspondent ëd guèra al conflit anglèis-boer, finend përzoné dij boer ant ël 1900. A l'é peui scapà e a l'é tornà an patria.

L'atività polìtica

J'achit

Dël 1900 Churchill a l'é stàit elegiù diputà conservator a la Ca dij Comun dël Regn Unì. Ma dël 1904, cand ël cap conservator J. Chamberlain a l'ha anandià na polìtica bomben protessionista, chiel a l'é posissionasse a pro dla libertà ëd comersi e a l'é passà al partì liberal.

L'intrada al goern

Dël 1906, con la formassion d'un goern liberal, a l'é stàit nominà sot-segretari a le colònie; peui ministr dël comersi dal 1908 al 1910 e dl'anterior dal 1910 al 1911.
An costi agn Churchill a l'ha colaborà an manera s-ciassa con D. Lloyd George. A l'ha promovù chèich amportant provediment sossiaj, parèj ëd coj relativ a l'assistensa sanitaria, a j'agiut ëd disocupassion e a la limitassion ëd la giornà 'd travaj ant le min-e. A l'é ëdcò oponusse a 'n ranforsament ëd la marin-a militar. Tutun, dël 1911, nominà prim ësgnor dl'amirajà, a l'é passà a sosten-e l'idèja ëd la gran flòta e a l'ha donca ancentivà un lest ancrement ëd le costrussion navaj.

La prima guèra mondial

Cand dël 1914 a l'é s-ciopaje la prima guèra mondial, Churchill a l'ha pijà vàire inissiative përsonaj, testimoniansa ëd sò temperament fogos e imprevedìbil: a l'é stàit an efet l'ideator dla difèisa d'Anversa e un dij prinsipaj responsàbij dla spedission fransèisa-anglèisa ant ij Dardanej. Costa-sì a l'ha avù n'arzultà disastros; ëd sòn a l'han assignaje a Churchill, ëd fasson dës-giusta, tuta la responsabilità, lòn ch'a l'ha finì për discreditelo tant che dël maj 1915 a l'é stàit obligà a chité l'amirajà e, ant ël novèmber dël midem ann, a seurte dal goern.
Churchill a l'ha combatù për ses mèis an Fransa al comand d'un batajon. Cand ant lë dzèmber 1916 Lloyd George a l'ha pijà la guida dël goern, ij conservator as son oponusse ch'a fussa nominà a qualsëssìa ufissi. Tutun, ant ël luj 1917 a l'é dventà ministr ëd le munission, na posission dë scond pian ch'a l'ha mantnù fin-a a la fin ëd la guèra.

Ël dòp-guèra

Dal 1919 al 1921 a l'é stàit ministr ëd la guèra e dl'aviassion. Ant ës perìod a l'é stàit a pro dl'antërvension armà dle potense alià contra la Russia comunista anté ch'a l'ha sostnù ëd fasson ativa j'armèje bianche. Peui, dal 1921 al 1922, tanme ministr ëd le colònie, a l'ha constituì ël mandà anglèis an Palestin-a e a l'ha colaborà con Lloyd George për la concession ëd l'autonomìa a la pipart ëd l'Irlanda.

Dël 1922 a l'ha chità l'ufissi ministerial, apress le dimission ëd Lloyd George. Batù a j'elession dël midem ann, a l'é tornà ant ël partì conservator, con l'apògg dël qual ant ël 1924 a l'ha otnù në scagn ai comun.
Ant ël goern Baldwin dël 1924 a l'é stàit nominà canslé dël damé. A l'é fasse promotor ëd na polìtica deflassionista e a l'ha torna stabilì la convertibilità an òr dla moneda anglèisa conforma a soa parità ëd prima dla guèra, visadì a 7,32 grama d'òr fin. A l'ha tnù n'ategiament ëd repression dura ant ij confront dij sindicà an ocasion dël siòpero general dël 1926.

Ël perìod dl'oposission

Apress la surtìa dij conservator dal goern ant ël 1929, Churchill a l'é dventà n'arferiment ed l'estremism amperialista an India e a l'é oponusse con decision a la polìtica ëd moderassion e ëd concession. A l'é vnùit viaman pi impopolar, ëdcò për soa posission a pro d'Edoard VIII cand, dël 1936, chiel-sì a l'ha manifestà soa antension ëd mariesse con Wally Simpson, na borghèisa merican-a divorsià.

Ant j'agn precedent la sconda guèra mondial, da cap ëd l'oposission, Churchill a l'ha viaman bandonà le posission ëd simpatìa conservatris vers ël regim fassista an Italia e, cossient dël privo arpresentà da l'Almagna nasista, a l'é batusse con energìa për ël riarm anglèis. An criticand la polìtica strangera dël prim ministr Mac Donald, a l'ha sostnù na posission d'arzistensa vers l'Almagna ëd Hitler e l'Italia ëd Mussolini e an particolar a l'ha combatù ël pian ch'a concedìa a l'Almagna l'ugualiansa d'armament. A l'é peui stàit n'aversari goregn ëd la polìtica ëd conciliassion d'A.N. Chamberlain.
A l'é vagnasse parèj na riputassion d'antifassista, bele che tardissa.

Prim ministr

Fin-a al 1939, l'assion polìtica ëd Churchill a l'avìa lassà gnun-e marche sostansiaj, ma s-ciopaje la guèra e drocà ël débol goern ëd Chamberlain, dël maj 1940 a l'é stàit nominà prim ministr dël Regn Unì; sòn dzortut grassie a la pression dla pùblica opinion, ch' a lo s-ciairava 'me l'òm fòrt bon a afronté na situassion tant difìcil. An sò discors programàtich da prim ministr a l'ha diciairà che soa polìtica as proponìa ëd «combate për mar, për tèra e për aria, con tuti ij nòstri mojen e con tuta la fòrsa che Nosgnor an darà».
A l'é restà prim ministr fin-a al 1945.

Soa assion durant la sconda guèra mondial

A l'é con la sconda guèra mondial che Churchill a l'ha pijà soa dimension d'òm dë stat d'amportansa antërnassional, organisand la difèisa dël Regn Unì e dij sò alià contra l'Ass.

Sò ròl d'arferiment për ël pòpol

A l'anterior ëd sò pais a l'ha ampërsonà la volontà anglèisa ëd vitòria e a l'é stàit bon a mné soa mission a compiment fin-a a la capitolassion incondissionà dl'Almagna. Con soa energìa indomàbil a l'é stàit bon a ten-e viv lë spìrit d'arzistensa dël pòpol anglèis, restà bele sol contra 'n nemis potent, e a l'ha riussì a cissé la volontà ëd bat-se dij cap militar, ëdcò ant ij moment pi sombr, tant da ven-e a esse considerà da la pùblica opinion tanme 'l salvator dla patria: chiel a l'era decis a bate Hitler e tuti ij nemis dla Gran Brëtagna, lòn ch'a l'ha fàit con na tenassità armarchèivol. A arcomandava a j'anglèis d'esse «ferm, fòrt e indomàbij coma ai temp antich, për fé droché n'àutr tirann dël continent». Pòche sman-e prima che ij giaponèis a tachèisso l'amper anglèis, parland ai giovo dla scòla Harrow che an sò onor a l'avìo cantà n'inn ch'a contnisìa le paròle «di trist», chiel a l'ha dit: «Costi a son nen dij di trist, costi a son dij di grand, ij pi grand che nòstr pais a l'abia vivù».
Grassie a chiel l'Anghiltèra a l'ha podù continué a esse fin-a a la fin ëd la guèra na granda potensa mondial.

La condòta stratégica

Durant tuta la guèra, bele ch'a goernèissa giutà da 'n consèj, a l'ha avù dij podèj scasi assolù ma a l'é sempe restà fidel a la tradission constitussional anglèisa. A l'ha orientà ëd fasson decisa la linia stratégica e diplomàtica anglèisa e a l'é stàit ël prinsipal sostnidor ëd n'antenta pi s-ciassa prima con jë Stat Unì, peui con l'Union Soviética. Dël 1943 a l'ha partissipà a la conferensa dij dirigent dij tre pais alià a Teheran, ansema a Josif Stalin e a Franklin Delano Roosevelt.
Fin-a al 1944 a l'ha privilegià na strategìa mediterania rispet a la duvertura d'un second front ant l'Euròpa continental, dzortut con ël but dë stopé la stra a l'espansion dl'Union Soviética vers l'Euròpa sentral e ël Mediterani e ëd pronté na solussion moderà o conservatris dle crisi polìtiche ch'as sarìo duvertasse ant ij pais ëd l'Ass apress soa dërota.

Torna a l'oposission e n'àutra vira prim ministr

Finìa la guèra, ant j'elession generaj dël luj 1945 ël partì conservator a l'é stàit batù e Churchill, bele ch'a l'èissa già n'età avansà, a l'ha nen arnonsià a l'angagg diret ant la vita polìtica, tanme cap ëd l'oposission.
Ant ël mars 1946 a l'ha tnù un discors a Fulton, ant jë Stat Unì, con ël qual a l'ha marcà l'achit ëd la guèra frèida, parland d'un ridò ëd fer ch'a dividìa l'Euròpa e proponend na colaborassion ës-ciassa ëd Gran Brëtagna e Stat Unì an fonsion anti-soviética.

Tornà prim ministr séghit a la vitòria eletoral dij conservator dël 1951, Churchill a l'ha caraterisà sò goern a l'anterior con l'atenuassion dla polìtica econòmica dirigista dël precedent goern laborista, dont a l'ha però goernà j'arforme prinsipaj, e an polìtica strangera con ij tentativ d'arlenté la tension ant ij confront ëd l'Union Soviética.
Ant l'avril dël 1955 a l'é artirasse da la vita polìtica, dzortut për ël decliné ëd soe condission ëd salute.

Cand a l'é mòrt, a l'han faje ij funeraj dë stat, n'onor che fin-a antlora, gavà ij sovran, a l'avìo arzervà mach a Nelson e al duca ëd Wellington.

Soa përsonalità e le posission polìtiche

Churchill a l'era un pragmàtich e a l'avìa nen ëd posission polìtiche rèide, 'me ch'a mostra ëdcò ël fàit ch'a l'era passà dal partì conservator al liberal, për peui torné andré. Bele che a vorèissa për da bon amelioré la situassion dij pòver, dle vire ëd fasson un pò paternalista, a l'era n'opositor fogos dël socialism e soens a arfudava ëd fé 'd distinsion antra socialism democràtich e comunism.

Churchill a l'era impassient e fogos e sò ìmpit a l'ha vàire vire mnalo a fé dj'eror polìtich o a pijé d'inissiative sbalià, dzortut su 'd chestion secondarie, ma dle vire ëdcò butand a l'arzigh la vitòria ant la guèra. A l'era un cap ardì, soens an contrast con ij sò cap militar.

La literatura e ël premi Nobel

Churchill a l'é stàit ëdcò në scritor e n'orator eficass. Dël 1953 a l'é stàit ansignì dël Premi Nobel për la Literatura.

Euvre prinsipaj

Marlborough (1933-1938)