Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Karl Sigmund Friedrich Wilhelm von Leutrum
Ël Baron Litron (sò nòm vèir a l'era Karl Sigmund Friedrich Wilhelm von Leutrum) a l'era nassù ant ël castel ëd Karlshausen, ant ël Baden, ij 27 ëd giugn dël 1692, fieul dël baron Federich Cristòfo Leutrum, gran magìster dij bòsch da cassa dël duca ëd Württemberg, e dla baronëssa Ana Giulian-a Gemmingen-Bürg.
A l'era frel pì cit ëd Carl Magn Leutrum.
Baron Litron a l'é rivà an Piemont dël 1707.
Dòp un pòch ëd gavëtta ant l'esèrcit dij Savòja, dël 1735 a l'é brigadié general.
Ai 24 d'otóber 1744 a ven nominà goernator ëd Coni e ëd soa provinsa.
Ant ël 1744 ij fransèis (pòchi ani prima ëd serché dë pijé Turin, quand a son stàit fërmà an sl'Assieta), a serco dë pijé Coni. Ma Baron Litron a resist për 40 dì, fin che a-i rivo ëd rinfòrs da Turin.
Ij 21 d'otóber 1745 a bat l'esèrcit dël marëssal Mirepoix a Seva.
A meuir a Coni ij 16 ëd maj dël 1755 e a l'é stàit sotrà ant la cesa valdèisa dël Ciabass, davzin a Luserna.
Na vira che a l'é vnùit famos a l'han scrivuje na bela balada che a l'é peui ëvnùita famosa ëdcò chila.
Costa canson as treuva 'dcò 'nt ël lìber Canti popolari del Piemonte 'd Costantino Nigra sota al tìtol Il barone di Leutrum.
Drinta 'd Turin, soldà e sgnor,
Prinsi e marchèis, son 'n dolor:
tute le dame, tuti ij baron
pioro la mòrt 'd baron Litron
Sua Maestà, quand l'han contaje:
"Baron Litron l'é vnù malavi"
ciama per Coni so carossé,
baron Litron cor a trové
A la Madòna, quand l'é rivà,
prima d'antré drinta 'n sità:
son-o baodette, sparo canon
për arlegré baron Litron
Sua Maestà, quand l'é stàit là,
"Baron Litron, coma la va?",
"Sta maladìa a fa morì,
j'é pa speransa 'd podèj guarì…"
Sua Maestà straca del viage:
"Baron Litron, fate corage;
la Lea d'Angel improvisà
baron Litron, 't arcòrde pa?
Deuve guarì da cost tò mal,
mi 't fasso sùbit prim general, "
J'é pa ni re, ni general,
dnans a la mòrt gnente ch'a val"
"Ch'a costa pura qualonque dné,
baron Litron, mi 't veuj salvé"
"l'òr e l'argent, chi veule spende,
dnans a la mòrt valo pa gnente"
Ma disme 'n pòch, baron Litron,
veusto pa meuire da bon cristian?
It batezerìa, 'l vësco 'd Turin
e mi vnirìa fé da parin
Ringrassio tant Vòstra Corona,
diso na còsa, che Dio 'n përdon-a:
fede 'd barbèt, costum d'alman,
peusso nen meuire da bon cristian!
Ma vorìa fete d'onor ben gròss,
'n monument a Sant'Ambreus,
"Costa sità, che mi l'hai salvà,
e tante volte scandalisà"
Veuj pa ch'a 'm buta na lustra eterna
l'é mèj sotreme ant la Val Luserna…
Con ij barbèt là 'm sotraran,
e là 'l me cheur s'arposerà tan…"
Baron Litron l'é spirà adess,
tiro 'l fià longh tuti ij Fransèis…
Baron Litron a l'é spirà,
le fomne pioro, pioro ij soldà
Son-o le ciòche, tron-o ij canon,
a l'é spiraje Baron Litron!
Baron Litron a l'é spirà,
pioroma tuti, grand e masnà.
E.Girardi, R.Giacomino (2005). Le melodie dei canti popolari del Piemonte di Costantino Nigra. Almèis: A cura dl'associassion Amici della cultura piemontese.
