Lenga esperanto

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

La lenga esperanto o Esperanto a fa part ëd le lenghe artifissiaj. A l'ha creala ël medich polonèis, ma d'orìgin ebréa, Ludwik Lejzer Zamenhof ant j'agn ch'a van dël 1872 al 1887, cand ch'a l'ha publicà a Varsavia ël prim lìber ën Esperanto: l' Unua Libro (ch'a veul dì pròpi prim lìber). Ën prinsipi ël nòm ëd la lenga a l'era Lingvo Internacia (lenga antërnassional), ma vist che l'Unua Libro a l'avìa publicalo con lë stranòm ëd Doktoro Esperanto (dotor ch'a spera) dòp ën pòch pròpi col-lì a l'é dventà 'l nòm ëd la lenga: Esperanto.

Ël drapò ëd l'Esperanto: Verda Stelo stèila vërda.

L'obietiv dl'Esperanto a l'é col d'esse na lenga antërnassional e dzortut dzoranassional, visadì na lenga da dovresse për le comunicassion antërnassionaj, al pòst ëd na lenga nassional, ch'a sarìa pi fòrta che j'àutre, ën teorìa con la volontà 'd difende le lenghe minor, ant në spìrit ëd democrassìa lenghìstica. Le régole gramaticaj ëd l'Esperanto a son sempie da amprende, e a son ëstàite sernùe pròpi për lòn ën mes a le régole 'd vàire lenghe; ant lë spessìfich le régole, e fin-a ël vocabolari, ëd l'Esperanto a ven-o da dle lenghe naturaj:

A-é pi 'd në studi ch'a mostra che costa lenga a l'é belfé da amprende fin-a da grand për soa regolarità, ën particolar a l'é amportant lë studi ch'a l'ha fàit l'università 'd Padeborn ën Almagna ch'a dimostra che studié l'Esperanto për doi agn a giota peui a 'mprendi d'àutre lenghe. [1][2].
Ël sìmbol Jubilea.

L'Esperanto a l'é già stàit dovrà 'me 'n mojen lenghìstich pràtich për esempi ant l'informàtica; ma ëdcò ant la tradussion e 'nt la produssion ëd minca géner literari. Pen-a dòp la soa nàssita l'Esperanto a l'ava pijà a spantiesse bastansa an pressa, ma a l'han peui fërma-lo le doe guère mondiaj, cand ch'a l'é 'dcò stàit contrastà; al dì d'ancheuj l'Esperanto a ancamin-a torna a avèj na difusion bondosa, dzortut mersì a l'aragnà. Al dì d'ancheuj la comunità esperantista a l'ha già fàit pi 'd na propòsta për dovré l'Esperanto ant le comunicassion antërnassionaj ëd l'Union Europenga, ma për adess a son tombà tute, përché l'Union Europenga a propon na polìtica multilenghìstica, ch'a deuvra le 23 lenghe ofissiaj.

Alfabet e përnonsia[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ludwik Lejzer Zamenhof dël 1908, 20 agn dòp la publicassion ëd l'Esperanto

L'Esperanto a l'ha 28 litre: 23 consonante e 5 vocaj; la particolarità dl'Esperanto a l'é che për minca litra scrita a-i mach un son e viceversa. An dzorpì, coste litre 's peulo lese con na certa libertà, e parej la N as peul lese N o N- e la A as peul lese pì o meno duverta, fin-a 'me na Ä. L'acent ëd tute le paròle a l'é sempe ant sla penùltima sìlaba, e parèj a-i é nen manca 'd dovré d'acent. J'ùnich segn ch'as deuvro a son ël circonfless (^) e la (ŭ) ch' as deuvro për indiché dele lìtre particolar

Litre ëd l'Esperanto
(con la trascrission ant l'alfabet fonétich intërnassional (IPA))
A a B b C c Ĉ ĉ D d E e F f
/a/ /b/ /ts/ /ʧ/ /d/ /e,ɛ/ /f/
G g Ĝ ĝ H h Ĥ ĥ I i J j Ĵ ĵ
/g/ /ʤ/ /h/ /x/ /i/ /j/ /ʒ/
K k L l M m N n O o P p R r
/k/ /l/ /m/ /n/ /o,ɔ/ /p/ /r/
S s Ŝ ŝ T t U u Ŭ ŭ V v Z z
/s/ /ʃ/ /t/ /u/ /w/ /v/ /z/

Corispondense dle litre ëd l'Esperanto an Piemontèis[modìfica | modifiché la sorgiss]

A a tant 'me nòstr A, ma fin-a duvert 'me n'Ä
B b tant 'me nòstr B
C c tant 'me la përnonsia ansema ëd T e S, për esempi: ti 't ses
Ĉ ĉ tant 'me nòstr C ën ciav, o ël CC ëd mas-cc
D d tant 'me nòstr D
E e tant 'me nòstr É, ma fin-a duvert 'me n'È
F f tant 'me nòstr F
G g tant 'me nòstr G ën gat, o ël GH ëd lagh
Ĝ ĝ tant 'me nòstr G ën giòbia, o ël GG ëd formagg
H h na legera aspirassion, tant 'me 'nt l'anglèis house
Ĥ ĥ n'aspirassion pì fòrta, tant 'me 'nt l'alman Bach, o lë spagneul Julio
I i tant 'me nòstr I
J j tant 'me nòstr J
Ĵ ĵ tant 'me ël J dël fransèis jour
K k tant 'me nòstr C ëd caval, o ël CH ëd rich
L l tant 'me nòstr L
M m tant 'me nòstr M
N n tant 'me nòstr N, ma fin-a 'me n'N-
O o tant 'me nòstr Ò
P p tant 'me nòstr P
R r tant 'me nòstr R
S s tant 'me nòstr S ëd sal, o l'SS dë strass
Ŝ ŝ tant 'me SC ëd l'italian scivolo, o la përnonsia bielèisa ëd l'S
T t tant 'me nòstr T
U u tant 'me nòstr O
Ŭ ŭ tant 'me nòstr V ëd luv, o l'U ëd càud
V v tant 'me nòstr V ëd viré
Z z tant 'me nòstr Z, o l'S d'aso

Adoss ëd le paròle[modìfica | modifiché la sorgiss]

Le paròle ëd l'Esperanto a ven-o da vàire lenghe, ën particolar europenghe, e 'n vàire cas a l'han dle corispondense an pì 'd na lenga.

Esempi 'd paròle[modìfica | modifiché la sorgiss]

  • Paròle 'd lenghe latin-e:
    • latin: abio sapin,akvo eva, okulo euj,peti ciamé për avèj, sed ma, tamen tutun,
    • fransèis: dimanĉo dumìnica, fermi seré, ĉe davzin, frapi s-ciapé, ĉevalo caval, butiko negòssi.
    • italian: amiko amis, ankaŭ ëdcò, ĉielo ciel, fari fé, voĉo vos
    • spagneul: esperi speré, gaŭĉo gàucia, sombrero sombrero, toreadoro toreador
    • portughèis: saŭdado nostalgìa
    • pì lenghe latin-e: facila fàcil, fero fer, tra atravers, verda verd
  • Paròle 'd lenghe germàniche:
    • alman: baldaŭ tòst, bedaŭri belavans, biero bira, haŭto pel, hundo can, jaro ann, nur mach, vorto paròla
    • anglèis: birdo osel, mitingo rëncontr, spite malgré, suno sol, ŝarko pess can, teamo partìa ëd përson-e
    • svedèis: ju ... des pì ... pì (corelativ)
    • pì lenghe germàniche: bildo figura, fiŝo pess, fremda strangé, grundo tèra/teren, halti fërmé, hasti avèj pressa, ofte ëd frequent, somero istà, ŝipo nav, vintro invern
  • Paròle 'd lenghe slave:
    • polonèis: barĉo na mnestra tìpica slava, celo but/obietiv, ĉu paròla ch'a 'ntroduv le domande, krado grija, luti saldé 'n metal, moŝto maestà
    • russ: barakti agitesse, serpo miola, vosto cova
    • pì lenghe slave: klopodi fatighé, krom meno che.., prava giust/ch'a l'ha rason
  • Paròle 'd vàire àutre lenghe indoeuropenghe
    • grech: apoteko farmacìa, hepato fìdich, kaj e, biologio biologìa, politiko polìtica, katoliko catòlich
    • lituan: du doi/doe, tuj sùbit
    • sànscrit: budho Buddha, nirvano nirvana, pado santarel
    • armen: ĥaĉkaro, gavito
  • Paròle 'd lenghe Ugro-fìniche dla famija dle lenghe uràliche
    • sami: samea sami, boaco rena, jojko cant tìpich dij lapon
    • finlandèis: lirli mormoré dl'eva, saŭno sàuna
    • ungherèis: cinci , ĉako sciaccò, ĉardo ciarda, ĉardaŝo csardas, ĉuro sperma
  • Paròle 'd lenghe semìtiche
    • ebreo: kabalo càbala
    • àrabo: o, kadio cadì, kaido Qàida, magazeno magasin, matraco materass, admiralo amiraj
  • Paròle d'àutre lenghe
    • giaponèis: animeo ànime, cunamo tsunami, haŝio bachëtte për mangé, hajko haiku, katano katana, ĵudo judo, noo, sakeo saké, utao, samurajo samuraj, zeno dzen
    • cinèis: maĝango mahjòng, toŭfuo tòfu
    • corean: kimĉio, makolio, tekvondo taek-won-do
    • hawajan: ukulelo uculele, vikio wiki
    • esperantisassion dla lenga maori: Keo, kivio kiwi (osel), kivo kiwi frut e pianta

Ij prinsipi dla sèrnia dle paròle[modìfica | modifiché la sorgiss]

I dì dla sman-a a ven-o da le lenghe latin-e ant la version fransèisa:

Lundo lùn-es
Mardo màrtes
Merkredo merco
Ĵaŭdo giòbia
Vendredo vënner
Sabato saba
Dimanĉo dumìnica

Vàire dle paròle an sël temp a ven-o da le lenghe germaniche (jaro ann, monato mèis, tago dì) Le part dël còrp a l'han n'adoss latin-a o greca (hepato fìdich, okulo euj, brako brass, koro cheur, reno ren), midema ròba për le piante e j'animaj (bovo beu, roza reusa, greno/tritiko gran, rizo ris). Vàire ëd paròle a l'han na corispondensa an pì 'd na lenga:

  • abdiki: abdiché; anglèis, fransèis, italian, piemontèis e latin
  • abituriento: diplomà; alman e russ
  • ablativo: ablativ; latin, anglèis, fransèis, italian, piemontèis e spagneul, ma an lenghìstica a l'é dovrà 'dcò da j'alman
  • funto: libra; polonèis, russ, yiddish e alman
  • ŝnuro: còrda; alman, polonèis e cech

Paròle spessìfiche dl'Esperanto[modìfica | modifiché la sorgiss]

An Esperanto a-i son fin-a dle paròle ch'a l'han nèn na corëspondensa an d'àutre lenghe naturaj, ma a-i son mach ant l'Esperanto: aliĝilo mòdul për j'iscrission, edzo òmo marià, ĝi chiel për na ròba, kabei bandoné 'n moviment polìtich o ideològich, nifo UFO, ujo contnidor, zamenhofa ròba su o dë Zamenhof.

Paròle dl'Esperanto ch'a l'han na corispondensa an Piemontèis[modìfica | modifiché la sorgiss]

Vist che motobin ëd paròle dl'esperanto a ven-o da latin, fransèis, spagneul e italian a-i é na quantità bastansa bondosa 'd paròle ch'a corispondo a cole piemontèise, ambelessì a-i é chèich esempi:

  • ĉagreno: sagrin
  • esperi: speré, dont a ven ëdcò senespera: disperà
  • ĝeni: gené, dont a ven ëdcò senĝena: dësgenà
  • havi: avèj
  • korpo: còrp
  • la: ël/la (artìcol definì general)
  • larmo: larma
  • mano: man
  • mi: mi
  • nuanco: nuansa
  • voli: vorèj

Gramàtica[modìfica | modifiché la sorgiss]

La gràmatica ëd l'Esperanto a l'é particolarmènt sempia për soa regolarità, ën particolar tute le paròle a l'han na litra final diversa, second ch'a sio dij nòm, dij verb, dj'agetiv e via fòrt; e sa litra as buta sùbit dòp ël tema fiss ch'a veul dì 'l significà general (për esempi, muzik- a l'é 'l tema për indiché la mùsica, ant ij nòm, j'agetiv e tute j'àutre part dël discors).
Ij nòm a finisso sempre për O (esempi: muziko mùsica).
J'agetiv a finisso sempre për A (esempi: muzika musical)
J'adverb a finisso sempre për E (esempi: muzike musicalment)
Ij verb a l'infinì a finisso sempre për I (esempi: muziki fé dla mùsica)
Ël plural dij nòm e dj'agetiv as fà an giontand ën J subit dòp l' O o l' A (esempi: muzikoj mùsiche; muzikaj musicaj).

Ij verb[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ij verb an Esperanto a l'han na forma fissa për tute le përson-e, e për diferensieje as gionto ij përnòm përsonaj prima dël verb; ij përnòm a son: MI mi, VI ti/voi, LI chiel, ŜI chila, ĜI chiel për na ròba, NI noi, ILI lor (esempi: mi estas mi i son; li estas chiel a l'é; ni estas noi i soma). Ij verb a l'han mach tre mòd finì:

  • L'indicativ ch'a l'ha tre temp:
  • Ël present ch'as forma an giontand AS dòp ël tema (esempi: mi estas mi i son)
  • Ël pasà ch'as forma an giontand IS dòp ël tema (esempi: mi estis mi i j'era/mi i son ëstàit)
  • Ël futur ch'as forma an giontand OS dòp ël tema (esempi: mi estos mi i sarai)
  • Ël condissional ch'as forma an giontand US dòp ël tema (esempi: mi estus mi i saria)
  • L'imperativ/jussativ ch'as forma an giontand U dòp ël tema (esempi: mi estu che mi i sia)

Për indiché tute le sfumature dël pensé uman, l'Esperanto, dë dzorapì a ij temp semplici, a forma fin-a dij temp compost, dovrand ël verb ESTAS(esse) ansema a ij participi, ch'a son ses:

  • Tre ativ:
  • Ël present ch'as forma an giontand ANT- dòp ël tema (esempi: estanto col ch'a l'é; faranto col ch'a l'é 'ncamin ch'a fa)
  • Ël pasà ch'as forma an giontand INT- dòp ël tema (esempi: estinto col ch'a l'é stàit; farinto col ch'a l'ha fàit)
  • Ël futur ch'as forma an giontand ONT- dòp ël tema (esempi: estonto col ch'a sarà; faronto col ch'a farà)
  • Tre passiv:
  • Ël present ch'as forma an giontand AT- dòp ël tema (esempi: farato col ch'a l'é fàit)
  • Ël pasà ch'as forma an giontand IT- dòp ël tema (esempi: farito col ch'a l'é stàit fàit)
  • Ël futur ch'as forma an giontand OT- dòp ël tema (esempi: faroto col ch'a sarà fàit)

Dovrand i participi ativ, con la final A e i temp dël verb esse 's formo i verb ativ compost (esempi: mi estas faranta mi i son ancamin ch'i fon; mi estos farinta mi i l'avro fàit). Dovrand i participi passiv, con la final A e i temp dël verb esse 's formo i verb pasiv compost (esempi: ĝi estis farata so lì a l'era fàit; ili estas farota 'se robe lì a son da fé)

L'artìcol[modìfica | modifiché la sorgiss]

L'esperanto a l'ha n'ùnich artìcol definì LA, e a l'ha nèn d'artìcol indefinì, e cand ch'a-i në sarìa damanca a buta gnun artìcol. Ëd pì l'Esperanto a deuvra nèn le preposission articolà, 'mé ch'a fan ënveci lenghe coma 'l piemontèis, l'italian o 'l fransèis, ma a buta preposission e artìcol un apress l'autr 'mé lë spagneul (esempi DE LA: dël/dla/dij/dle; SUR LA sul/sla/suj/sle).

Le preposission[modìfica | modifiché la sorgiss]

Le preposission an Esperanto a l'han ën significà ùnich e fiss, për esempi:

  • AL: a; complement ëd moviment a 'n leu/complement ëd tèrmin
  • ĈE: davzin; complement dë stat an leu
  • DE: ëd/dë; complement dë specificassion
  • EL: da; complement ëd moviment da 'n leu
  • EN: an/andrinta; complement dë stat an leu/complement ëd moviment a 'n leu
  • ĜIS: fin a; complement ëd moviment a 'n leu
  • KUN: con; complement ëd companìa
  • PER: për/con; complement ëd mojen
  • PRI: ëd/su; complement d'argoment
  • SUB: giù/sota; complement dë stat an leu/complement ëd moviment a 'n leu
  • SUPER: su/dzora (sensa contat); complement dë stat an leu/complement ëd moviment a 'n leu
  • SUR: su/dzora (con contat); complement dë stat an leu/complement ëd moviment a 'n leu

L'acusativ[modìfica | modifiché la sorgiss]

L'Esperanto, a diferensa dël piemontèis e dj'àutre lenghe latin-e ch'a l'han nèn le declinassion, a l'ha na sòrt ëd declinassion, ma con mach doi cas, ël nominativ e l'acusativ, e pròpi la presènsa 'd l'acusativ a l'é na particolarità 'd l'Esperanto. L'acusativ an Esperanto as forma an giontand n'-N dòp ël sostantiv o l'agetiv ch'a dev butesse an acusativ (për esempi: nominativ KATO, acusativ KATON, për dì gat; nominativ FLOROJ, acusativ FLOROJN për dì fior, e via fòrt).
L'acusativ an Esperanto as deuvra për indiché 'l complement oget (për esempi Mi manĝas pomon : mi i mangio ën pom), ma 'dcò për indiché 'l complement ëd moviment a 'n leu con dle preposission diverse da AL (ch'a l'ha sempe 'n significà 'd moviment a 'n leu), parèj as buta an evidensa la diferensa tra 'l moviment a 'n leu e lë stat an leu cand ch'as deuvra na preposission coma EN (për esempi La hundo kuras en la ĝardeno a veul dì Ël can a cor andrinta 'l giardin (e a l'era già andrinta), ënvece La hundo kuras en la ĝardenon a veul dì Ël can a cor ant ël giardin (e prima a l'era fòra))

Ij corelativ[modìfica | modifiché la sorgiss]

Na particolarità motobin amportanta dl'Esperanto a l'é la regolarità dij corelativ visadì le paròle ch'as deuvro për indiché la pì part dij përnòm (ma nèn mach), e che an Esperanto a l'han na regolarità ùnica.

-A

qualità

-AL

motivassion

-AM

temp

-E

leu

-EL

manera

-ES

genitiv

-O

còsa

-OM

quantità

-U

përson-a

ĈI-

generalisassion

ĉia:

ëd tute le qualità

ĉial:

për tùit ij motiv

ĉiam:

sempre

ĉie:

daspërtut

ĉiel:

an tute le manere

ĉies:

ëd tùjt

ĉio:

tut

ĉiom:

tut (ëd quantità)

ĉiu:

tut (ëd përson-a)

I-

singularisassion

ia:

ëd na qualità

ial:

për ën motiv

iam:

na vira

ie:

ant ën pòst

iel:

ant na manera

ies:

ëd quajdun

io:

un (ëd còsa)

iom:

ën pòch

iu:

un (ëd përson-a)

KI-

interogativ e relativ

kia:

coma? ëd che qualità?

kial:

meavà? përchè?

kiam:

cand?

kie:

anté?

kiel:

coma?

kies:

ëd chi?

kio:

qué? còsa?

kiom:

vàire? quant?

kiu:

chi?

NENI-

negassion

nenia:

ëd gnun-a qualità

nenial:

për gnun motiv

neniam:

mai

nenie:

da gnun-e part

neniel:

an gnun-a manera

nenies: ëd gnun nenio:

gnente (ëd còsa)

neniom:

gnente (ëd quantità)

neniu:

gnun

TI-

particolarisassion

tia:

ëd cola qualità

tial:

për col motiv

tiam:

alora

tie:

là, an col pòst

tiel:

parèj

ties:

ëd col-lì

tio:

col-lì, col-là (ëd còsa)

tiom:

tant

tiu:

col-lì, col-là (ëd përson-a)

Esempi dla lenga[modìfica | modifiché la sorgiss]

Pare nòstr an Esperanto[modìfica | modifiché la sorgiss]

« Patro nia, Kiu estas en la ĉielo,
sanktigata estu Via nomo.
Venu Via regno,
fariĝu Via volo,
kiel en la ĉielo tiel ankaŭ sur la tero.
Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ
kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn,
kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj.
Kaj ne konduku nin en tenton,
sed liberigu nin de la malbono.
(Ĉar Via estas la regno kaj la potenco
kaj la gloro eterne.)
Amen »
(Patro Nia)

Patro Nia:

Classìfica[modìfica | modifiché la sorgiss]

Në schema ëd classìfica dl'Esperanto a peul esse:

  • lenghe artifissiaj
    • lenga esperanto

Còdes ISO[modìfica | modifiché la sorgiss]

  • Còdes ISO 639-3: epo

Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse[modìfica | modifiché la sorgiss]

Nòte[modìfica | modifiché la sorgiss]

  1. Helen S. EATON, An experiment in Language Learning, High Points in the work of the High School of New York City, Oct. 1934 and May 1935, annual report 1934-1935, p. 27-30
  2. BOLLETTINO UFFICIALE. MINISTERO DELLA PUBBLICA ISTRUZIONE ANNO 122°, ROMA, 25 MAGGIO - 1° GIUGNO 1995, N. 21-22. A conten vàire studi e esperiment.

Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]