Son

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ël son a peul esse definì da na mira psicològica o fìsica. Da la prima mira, a l'é la sensassion produvùa cand na përturbassion apropià a riva a l'orija. Da la sconda, a l'é lë stìmol ch'a peul produve la sensassion ëd son. Ël fàit che a-i sia damanca ëd n'osservator përchè ël son a esista, a dipend da la definission ch'as deuvra.

Ël son a resta n'onda mecànica longitudinal ant un mojen elàstich e a l'é classificà, conforma a soa frequensa, tanme sentù da l'orija uman-a (frequensa antra 20 e 20.000 Hz); infrassònich, sota la rispòsta d'orija uman-a (frequensa sota ij 20 Hz); ultrassònich, dzora la rispòsta dl'orija uman-a (frequensa dzora ij 20.000 Hz). La përturbassion a l'é produvùa da la vibrassion d'un còrp material.
Un romor a peul esse definì tanme un son dëspiasos. An sla base ëd costa definission, minca son a peul esse un romor për chèich osservator.

Ël volum d'un son a l'é la grandëssa dla sensassion dël sente produvùa dal son.

L'andi dël son[modìfica | modifiché la sorgiss]

L'andi dël son a varia ëd fasson ëstragròssa an fonsion dël material a travers ël qual a viagia. A dipend da la costanta elàstica dël mojen e da soa densità.
Për esempi, a na temperadura ëd 0°C, l'andi dël son a l'é:

  • ëd 331,5 méter al second ant l'aria
  • ëd 1270 méter al second ant l'idrògen
  • ëd 1450 méter al second ant l'eva
  • ëd 5100 méter al second ant ël fer
  • ëd 5500 méter al second ant ël véder

La rifrassion dël son[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ant un mojen uniform an arpòs ël son a viagia an tute le diression con n'andi costant. Sì nopà ël mojen a l'é nen uniform, ël son a së spantia nen ëd fasson uniforma, përchè l'andi a l'é pì grand an na part dël mojen. Ël pieghesse dël son për via d'un cangiament d'andi a l'é ciamà rifrassion.

Lë spantiament nen uniform dël son ant l'aria lìbera a l'é n'esempi ëd cost efet. Si l'aria a fussa an arpòs e daspërtut a na temperadura costanta, ël son a viagërìa ëd fasson uniforma an tute le diression. Tutun sòn a ancàpita motobin da ràir, dagià che da ràir l'aria a l'é fërma e scasi mai la temperadura a l'é uniforma.
Ant un di d'istà sclint la surfassa dla tèra a së scàuda e l'aria ch'a toca la surfassa a l'ha na temeradura motobin pi àuta che ij seuli superior. Dagià che l'andi dël son a aumenta con l'aumenté dla temperadura, ël son a viagia pi an pressa davzin a la surfassa che ai livej pi àut. L'arzultà ëd sa diferensa d'andi a l'é che l'onda as piega leugna da la surfassa. Për n'osservator an sla surfassa, ël son a smija nen viagé tant leugn ant un di parèj, përchè a l'é arpossà leugn da chiel.
An na neuit ësclinta, ël teren a së sfrèida pi an pressa che l'aria dëdzora; donca ël seuli d'aria tacà al teren a peul ëdventé pi frèid che coj pì an àut. L'arzultà a l'é che ël son a viagia pi an pressa a livel pi àut che a col pi bass e, 'me conseguensa, a resta piegà vers ël bass. Dagià che ël son a cala giù a la surfassa, a smija viagé a distanse pi grande che d'àutre vire.

Ëdcò ël vent a l'é un fator ëd rifrassion dël son. Si l'aria a bogia, ël son a viagia a travers ël mojen mòbil con sò andi sòlit rëspet a l'aria, ma sò andi relativ al teren a l'é aumentà o diminuì da la quantità d'andi dl'aria, sconda che ël vent a sofia ant la midema diression o an diression opòsta. Si l'andi dl'aria a cangia a vàire livej, la diression dël son a resta modificà.
Ël fërtage a fa sì che l'andi dël vent a sia pi cit a la surfassa che a livej pi an àut; donca ël son ch'a viagia contra vent a l'é piegà vers l'àut e a chita la surfassa, antant che col ch'a viagia ant ël midem vers a l'é piegà vers ël bass. L'arzultà a l'é che për n'osservator an sla surfassa ël son a viagia pi leugn con ël vent che contra 'd chiel.

Arflession d'onde sonore[modìfica | modifiché la sorgiss]

J'onde sonore a son arfletùe da le surfasse tanme le muraje, le montagne, le nìvole o ël teren. Da ràir as sent un son sensa j'arflession ch'a lo compagno, dzortut andrinta a n'edifissi, anté che le muraje e la mobilia a constituisso dle surfasse d'arflession. Ël barboté dël tron a l'é an gran part dovù a j'arflession sucessive an sle nìvole e an sël teren.

L'orija a peul dserne doi son tanme separà mach s'a la argionzo con almanch 0,1 second ëd diferensa; dësnò costi as mës-cio e a dan l'ampression d'un son ùnich. Si un son ëd curta durà a l'é arfletù andaré a l'osservator apress 0,1 second o pi, chiel-sì a lo sent tanme n'arpetission dël son original, n'arson.

L'arflession dj'onde sonore as deuvra për determiné la profondità ëd j'océan. N'ampulsion sonora a l'é mandà sota l'eva da na barca. Apress esse arfletusse an sël fond marin, ël son a l'é cujì da n'arseivitor montà an sla barca sota l'eva, e l'antërval ëd temp a l'é argistrà. Conossù l'antërval ëd temp e l'andi dël son sota l'eva, as peul calcolesse la profondità dël mar an col pont-lì.

La riverberassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Na vira che un son a ancamina an na stansia, a continua për via dj'arflession arpetùe contra le muraje, fin-a che soa antensità a së sbassa tant da podèisse pi nen sent-se. Si le muraje a son dij bon arfletent ëd son, për esempi ëd màrmol, ël son as peul continuesse a sent-se për un temp apressiàbil apress che ël son originari a l'ha chità. L'arflession arpetùa che a càusa costa përsistensa dël son a l'é dita riverberassion.

An na sala dë spitàcoj o na sala ëd classa a l'é nen desideràbil ch'a-i sia tròpa riverberassion. L'armedi pràtich a l'é col ëd coaté part ëd le muraje con dël material ch'a surbiss ël son, ëd sòlit chèich sostansa porosa. Ij moviment regolar dle molécole d'aria, ch'a constituisso j'onde sonore, a son convertì an moviment iregolar (calor) ant ij përtusin ëd si materiaj e ëd conseguensa meno energìa sonora a l'é arfletùa.