Archimede

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Archimede a l'é stàit ansema a Euclid ël pì grand matemàtich dl'antichità e a l'ha dàit d'amportante contribussion a la fìsica. A l'era nassù a Siracusa dël 287 aGC anviron, fieul ëd l'astrònom Fèida, e a l'é mòrt ambelelà dël 212 aGC anviron, durant l'assedi dël general roman Marcel ant la sconda guèra pùnica.

A l'avìa passà soa anfansia a Siracusa. Peui a l'ha sogiornà a Lissandria, anté ch'a la studià dai sucessor d'Euclid. Ambelelì a l'é bel fé ch'a l'abia rancontrà Conon ëd Samo e Eratòstene; pì tard a jë tnirà al corent ëd sò travaj.
A Siracusa, ël goern a-j ciamava soens consèj, dagià che soa abilità d'arzòlve dij problema teòrich e técnich a l'era arconossùa da tuti. Soe anvension, cissà da soe dëscuverte dle laj dla fìsica, a l'han anciarmà ij sò contemporani e a l'han fàit ëd chiel un përsonage legendari.

La conta dla mòrt

Durant l'atach roman a Siracusa, ël general Marcel a l'avìa comandà ai sò tropié ëd salvé la vita d'Archimede. Un ëd lor-sì a l'é intrà a ca dël siensià antramentre che Archimede a l'era an camin ch'a studiava na figura geométrica dissegnà an sël seul sabios. Chiel-sì a-j dis al soldà ëd ten-se leugn, për nen ruiné ël gràfich. Ël soldà, ofèis, a l'ha massalo.

Costa-sì a l'é la conta romanzà ch'a l'é rivane an sla mòrt d'Archimede. Tutun a smija pì bel fé che l'arzultà tràgich a sia stàit determinà dal zanzij dij soldà për j'angign e j'utiss pressios d'Archimede.

Ij roman a l'han antlora fabricaje na tomba anté ch'a-i era dissegnà, conforma a sò vorèj, na sfera anscrivùa ant un cilìnder.
Ciceron a conta con emossion, an Tusclanarum disputationum, ëd cand ch'a l'ha torna dëscoatà la tomba d'Archimede, dlë 75 aGC.

Soe arserche

Soe contribussion a la matemàtica a rësguardo l'aritmética e la geometrìa e a son conossùe mersì a le litre che a mandava ai matemàtich pì competent ëd soa época.

Ij travaj ant l'aritmética a j'ero tratà an doe litre, dont un-a a l'é spërdusse. A rësguardavo la numerassion, dzortut la manera d'esprime dij nùmer grand.
Arconossend che la numerassion greca a përmetìa pà ëd sorpassé $10^{8}$ , Archimede a consìdera ës nùmer tanme n'unità dë sconda categorìa; a peul antlora scrive ij nùmer fin-a a $10^{16}$ , ch'a trata 'me n'unità ëd tersa categorìa e anans parèj. A deuvra ës métod për dé në stim dij gran ëd sabia ch'as peulo buté ant l'univers e a treuva $10^{51}$ . Cost métod ëd numerassion a buta për la prima vira an relassion na sequensa aritmética e na sequensa geométrica, lòn ch'a l'é un prim pass vers ël logaritm.

Lë studi dël sercc a lo men-a a dé n'aprossimassion ëd π. Për fé sòn, a anscriv e a sircoscriv al sercc un polìgon regolar ëd novantesses bande, lòn ch'a-j fa trové ${\frac {22}{7}}<\pi <{\frac {223}{71}}$ .
A càlcola l'àrea dël sercc, dl'eliss e dla surfassa contnùa antra n'arch ëd paràbola e la còrda ch'a lo sotend.
A men-a në studi detajà dla spiral ch'a pòrta sò nòm.

Archimede a considerava sò travaj an sle sfere e ij cilìnder tanme soa ciadeuvra. As compon ëd sessanta proposission rangià an doi lìber. Ambelessì as treuvo ij cont d'àree e volum: piràmid, còno, sfere e via fòrt. A oten che la sfera a l'ha për àrea e volum ij doi ters ëd coj dël cilìnder sirconscrit.
A sërca dë spartì na sfera con un pian an manera d'oten-e un rapòrt prefissà antra ij volum; sòn a lo men-a a studié l'equassion $x^{3}-ax^{2}+{\frac {4}{9}}a^{2}b=0$ e a armarché che costa-sì a l'ha na rèis real positiva mach con $b<{\frac {a}{3}}$ .

An n'euvra an sij conòid e jë sferòid, Archimede a studia ij volum definì da dle quàdriche.
An sò lìber an sla mecànica a l'é ëdcò autor d'arserche an sij barissènter.
Ëdcò ij sò travaj an fìsica a son motobin varià e a rësguardo la stàtica, la mecànica, l'idrostàtica e l'òtica.

Con la mòrt d'Archimede as sara l'época fiamenga dla matemàtica clàssica.

A pòrto sò nòm

Euvre prinsipaj

Lìber dij lema.