Stanisław Marcin Ulam
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Stanisław Marcin Ulam a l'é stàit un matemàtich che a l'ha partissipà al proget Manhattan e a l'ha proponù ël proget Teller-Ulam për j'arme nuclear. A l'ha anventà la propulsion nuclear a ampulsion e a l'ha dësvlupà na serie d'utiss matemàtich për la teorìa dij nùmer, la teorìa dj'ansem, la teorìa ergòdica e la topologìa algébrica . Biografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Stanisław Ulam a l'era nassù ij 13 d'avril dël 1909 a Lviv, an Galissia, ch'a fasìa part antlora dl'Amper Àustr-Ungàrich e al di d'ancheuj a l'é teritòri ucrain, e a vivìa ant la part ëd la sità con popolassion a magioransa polonèisa. Dël 1938 Ulam a l'é andàit ant jë Stat Unì tanme Harvard Junior Fellow e, quand soa borsa a l'é terminà, a l'é trasferisse a la facoltà ëd l'Università dël Wisconsin d'anté ch'a giutava sò frel Adam, che a l'era rivà da la Polònia për via ëd la sconda guèra mondial, a mantnisse. Antramentre ch'a l'era là, sò amis John von Neumann a l'ha anvitalo a partissipé a un proget segret ant ël Neuv Méssich; apress avèj fàit chèich verìfiche chiel a l'ha acetà l'ancàrich. A Los Alamos a sugeriss ëd dovré ël métod Monte-Carlo për la solussion d'antëgraj complicà ch'a comparivo ant la teorìa dle reassion nuclear (nen savend che Fermi e d'àutri a l'avìo già dovrà un métod similar an precedensa); cost sugeriment a na favoriss ël dësvlup da part ëd Von Neumann e Metropolis. Ulam an colaborassion con C. J. Everett, che a l'ha fàit ij cont, a l'ha mostrà che ël model ëd la bomba a idrògen proponù da Edward Teller a l'era nen adat e a l'ha proponù un mej métod. A l'é stàit ël prim a capì che as podìo posissioné tuti ij component ant n'ùnich contenidor ant la bomba H, buté la bomba a fission da na part e ël material termonuclear da n'àutra e dovré ël colp mecànich provocà da la bomba a fission për comprime e peui fé s-ciopé ël material da fusion. A l'ancamin Teller a l'ha arfudà n'idèja parèj, ma a l'ha s-ciairà soa utilità e a l'ha sugerì ëd dovré ël plutònio tanme acension dla splùa, an butand-lo al sènter dël material ëd fusion për anandié la reassion ëd fusion. Teller a l'ha modificà l'idèja d'Ulam an sla compression capend che le radiassion ëd la fission nuclear a sarìo stàite pì eficass dël colp mecànich. Cost métod a l'é dventà lë stàndard për la creassion ëd bombe H. A cost arzultà a l'era rivaje, al midem temp, ëdcò ël fìsich soviétich Andrej Sakharov. Ulam a l'ha anventà ëdcò la propulsion nuclear a ampulsion, dont a l'era motobin orgojos. A l'é stait antra ij prim a propon-e ëd dovré j'ordinator për atività relative a esperiment matemàtich; cost apròcc a l'é stàit dovrà ant j'esperiment ëd Fermi-Pasta-Ulam, un dij prim ëstudi an sla dinàmica d'un sistema. A l'ha travajà an teorìa dj'ansem (an particolar an sij cardinaj mzuràbij le mzure astrate), topologìa, teorìa ergòdica e a l'é ocupasse d'aplicassion ëd la matemàtica a la fìsica e a la biologìa. Ulam a l'avù la càtedra a l'Università dël Colorado ant ël 1965 e a l'é restà consulent a Los Alamos, an passand soa vita antra Boulder, Santa Fe e ël Neuv Méssich. Pì tard a l'ha tramudà a Gainesville, an Florida, anté ch'a l'ha travajà për l'Università ëd la Florida. A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]Euvre prinsipaj[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
