Èira piemontèisa
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
L'èira piemontèisa a l'é la tìpica cassin-a piemontèisa dësvlupà dantorn a na strèita èira retangolar. A fà part dl'architetura vernacolar piemontèisa. As diferensia da la cassin-a a cort për soe pcite dimension e soe aplicassion ëd larga scala ant la costrussion dle borgià agrarie piemontèise.  Caraterìstiche[modìfica | modifiché la sorgiss]Dagià che dl'Età ëd mes la larghëssa dla fassada strajal ëd na costrussion e soe duverture a j'ero sugetà a dle taje, ij lòt an tute le sità europenghe a son strenzusse e a son vnù 'd bindej con na còta vers la stra strèita e ch'a rintravo an profondeur ant l'isolà. Le cassin-e piemontèise 'd borgià a son nassùe dal lòt gòtich. An efet la fassada stradal dl'èira piemontèisa a l'ha soens mach la duvertura dël porton ëd bòsch, ch'a resta tacà a la banda dla cà con soa muraja final e 'l tìmpan dël coercc. La carzà donch a passa nen dnans la cà, ma a sò fianch, ëd fasson perpendicolar, e la fassada dla cà a l'é an rëspondensa dl'èira interior. La fassada a l'é ëd sòlit orientà a sud për resté pi solià ëdcò d'invern e sla fassada as consentro tute le duverture, vàire, che nopà a manco sj'àutre tre bande. Al prim pian dla fassada a cor sèmper ën longh pogieul fàit con ëd travet ch'a spòrzo, ëd lòse 'd pera sutile e 'd balustre 'd fer (anticaman e sij mont ëd bòsch); sij pogieuj a son posà 'd vas, ëd fiorere e 'd fij për stende la lëssia. Ant un dij doi estrem dla fassada, ëd sòlit col vers ël porton, as posission-a la stala al pian teren e la fnera al pian dëdzora. Marlàit, dzortut ant j'esempi eut-sentesch o posterior, ël blòch con ëd fonsion nomach agrarie a l'é separà dal blòch d'abitassion e spostà da l'àutra part dl'èira, lòn ch'a arciama già 'd pì la sòrt lombarda ëd cassin-a. Ës cangiament a l'é stàie grassie dzortut a la decadensa dle lej ch'a l'avìo causà l'esigensa dij lòt gòtich dij sécoj precedent e as adatavo a le neuve nòrme igéniche. An prinsipi nopà la famija a vivìa vzin a la stala con le bestie e la fnera, dzortut la sèira e la neuit, cand as podìa scaudesse con la càud dj'animaj e as podìa deurme sle pajasse e sta costuma as perdrà nen fin-a a la mità dël Neuv-sent fra ij baròt pì pòver. La sorgiss ëd càud comsëssìa a l'é sèmper stàita la combustion dël bòsch ant ij foalè, posissionà al sènter dla cà o ant ij potagé, dij fornej a bòsch ancor comun an campagna o an montagna an Piemont. Ëd cassin-e solenghe a l'avìo dcò 'n poss ant la cort, ma ant le borgià con pì 'd cà ël poss a l'era pì soens n'adoss pùblica. J'èire piemontèise as samblavo an filonghere viaman ch'as në batìvo 'd neuve. Cand ël sènter a rivava a na certa dimension as dotava dcò 'd na cesa e d'ën mërcà che, dzortut ant le provinse 'd Coni e Turin a podìa esse protegiù da 'n grand coercc e pòrti. Técnica[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël material dla costrussion a peul cangè. Sij mont as dovrava dla pera sëcca, pi an giù pera e caussin-a, caland ancor ant la pian-a as passava ai mon, soens mës-cià ai geiron dij fium se sti sì a smijavo còmod da trasporté fin-a al sit dla costrussion. La carpenterìa tìpica dël coercc a l'é 'l tle piemontèis, fàit da 'n travon al cò, posà ansima a d'omet o diretaman su ëd murajòt e d'ansidit fàuss pontej, ëd travet con n'estrem pogià sël travon ëd cò e n'àutr estrem pogià sël travon durment. Ël travon durment a l'é col pogià an tuta soa longheur s'ën mur ëd perìmeter e a l'ha gnun-a lus ëd flession. Ant la zòna ch'a va da Pinareul a Salusse ël coercc ëd cop a l'era rampiassà soens da col ëd lòse 'd pera 'd Luserna, na serie 'd lastre grise ciàire ch'a l'é belfé tajé përchè la pera a l'é metamòrfica e s-cistosa. Ës coercc ëd lòse a l'ha 'l vantage d'esse arzistent e ël dësavantage d'esse pì pesant. Ël curnison ëd bòsch marlàit a l'era ornà con dë scàndole 'd bòsch modlà ch'a dagnavo d'eva cand a-i era nen na gronda. Soens as giontavo 'd lusernari slë spiuvent dël coercc, dzortut ant le cà pì sgnore. An cole men sgnore për ventilé e espluaté 'l solé as duvertavo dë fnestròte (tonde o quadrà) sij tìmpan dij mur ëd banda. Dësnò 'l solé a l'era nen espluatà. Spantiament[modìfica | modifiché la sorgiss] La cassin-a piemontèisa a caraterisa dzortut ij borgh agrari cit e mesan dla pian-a arlongh ël Pò (provinse 'd Coni, Turin e Vërsèj e 'd fasson limità Ast, Lissandria. Noara e Pavia). Ij sènter conòmich e ij vej capleu 'd sircondari e mandament ëd sòlit a l'avìo na densità d'abitant e 'n valor dij lòt pì àut che coj agrari e, se l'urbanìstica 'd partensa a l'era pròpe cola dle filonghere d'èire, ëdcò coste a l'ero ocupà da 'd costrussion, creand ëd pcite cort interiore e fasend ven-e pi sombre le stra con ëd palassòt ëdcò àut tre pian da tute doe le part. Ij sènter militar e j'arset 'me Candèj o Rivàuta, dagià ch'a l'han 'd sercc ëd muraje a dovìo sté andrinta a coste e donch a aplicavo nen costa sòrt Ëd cotrussion o a la dzorascrivìo costruend ëdcò ant j'èire 'me ant ij sènter conòmich. A-i son ëd borgh o 'd sità anté che l'èira piemontèisa a l'ha anfluensà l'antregh dësvlup urbanìstich ëd fasson notèivol: Somariva dël Bòsch, Morëtta, Cavlimor, Caramagna. Vilafranca Piemont, Cavour, Carmagnòla, Poirin, Trofarel, Cambiagn, Santna, Vilastlon, Orbassan, Volvera, Vilaneuva d'Ast, Brandiss, Rondisson, Salugia, Trin, Livorn Feraris, Flissan e 'dcò fòra Piemont, an chèiche sitadin-e dla Lomelin-a 'me Robbio. A Frossasch e ad Arvàuta as peul noté 'me sa sòrt ëd cà a l'é ampiantasse perfetaman ëdcò ant ën pian urban a damé ëd n'acampament roman. |
