Jean le Rond d'Alembert

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Jean le Rond d'Alembert

Matemàtich e fìsich.
A l'era nà a Paris ël 16 ëd novèmber dël 1717. A l'era ël fieul bastard d'un comissari d'artijerìa, ël sivalié Destouche-Canon, e dla marchèisa ëd Tencin, che ai 17 ëd novèmber 1717 a l'ha bandonalo dnans a la cesa ëd Saint-Jean-le-Rond, davzin a Notre-Dame. Për sòn, a l'é stàit batesà Jean-Baptiste Lerond, nòm che dël 1738 a cangg-rà an d'Alembert. Sò pare a l'ha piassalo an na famija e a l'ha garantije jë studi al colege gesuita dle Quatr Nassion dal 1730 al 1735.

Apress avèj studià drit e medzin-a, a taca con la matemàtica. As fa tòst conòsse, an mandand dle comunicassion sientìfiche a l'Academia dle Siense, anté ch'a intra dël 1741.
A l'avìa anvìa ëd ven-e arnomà e a taca a fé arserche ansima a 'd soget studià da àutri ('me Clairaut, Bézout e Euler), ma soens sensa sucess.

Dal 1745 d'Alembert a l'é angagià ant la vita filosòfica e anteletual dël mond dij Ciàir. A travaja con Diderot a l'Enciclopedìa, publicà ant ël perìod 1751-1777. Dël 1754 a intra ant l'Academia fransèisa.

Le frission con j'academie[modìfica | modifiché la sorgiss]

Le relassion antra d'Alembert e j'academie a son viaman vastasse.

Ël prim assident gròss a-i é staje an ocasion d'un premi an sij flùid ëd l'Academia ëd Berlin. D'Alembert a l'avìa mandaje un tòch an latin ant lë dzèmber 1749, ma sota sugeriment d'Euler ël premi a l'é staje arfudà. Euler a l'ha dovrà vàire dj'idèje ch'a-i ero për scrive vàire ëd soe memòrie an sij flùid, anté ch'as treuvo cole che al di d'ancheuj a son ciamà j'equassion d'Euler.
Le polémiche con Euler e l'Academia ëd Berlin a l'han tocà ëdcò ël càlcol antëgral, la precession dj'equinòssi e le còrde vibrante.
Ëdcò con Clairaut a-i son ëstaje dle ruse, dzortut apress la surtìa dla III part dle Recherches sur le système du monde dël 1756.

Dal 1758 d'Alembert e ël giovo Lagrange a intro an corëspondensa. A sarà na relassion ch'a bolversërà la vita sientìfica ëd d'Alembert an sò darié quart ëd sécol e le discussion sientìfiche, d'amicissia, literarie e fin-a polìtiche antra ij doi a andran anans findi a la mòrt ëd d'Alembert.

A la fin ëd j'agn 1750 e a l'ancamin dij 1760 d'Alembert a cangia la forma ëd soe publicassion sientìfiche. Nopà ëd seghité a mandé dle memòrie a j'academie o a publiché dij tratà prestigios, a deuvra ij giornaj për fé conòsse cheidun dij sò travaj e për polemisé contra ij sò aversari, për esempi con Clairaut a propòsit dla comëtta, dël problema dij tre còrp e dle tàule dla Lun-a antra 'l 1757 e ël 1762; o con Daniel Bernoulli an sla vacinassion ant ël 1761-1762. A pùblica ëdcò chèich volum disorgànich ëd memòrie, ciamà Opuscules mathématiques.

La fin ëd la guèra dij set agn dël fërvé 1763 a-i përmet ëd realisé sò proget ëd viage a Potsdam e a Berlin ant l'istà ëd col ann. An cost'ocasion a rancontra për l'ùnica vira Euler.

Apress esse chitasse con Julie de Lespinasse, l'ùnich amor ëd soa vita, as artira con ameiror ant un cit apartament davzin al Louvre. A l'é mòrt a Paris ël 29 d'otóber dël 1783.

Soe contribussion[modìfica | modifiché la sorgiss]

La pì part dij travaj sientìfich ëd d'Alembert a j'ero vers la fìsica.

Soe contribussion prinsipaj an matemàtica a rësguardo lë studi dij nùmer compless, l'anàlisi e la teorìa dla probabilità.
A sërca ëd definì ël logaritm e le fonsion potense an sij nùmer compless e dël 1746 a da la prima dimostrassion, scasi giusta, dël teorema fondamental dl'àlgebra.

Ant l'anàlisi, d'Alembert a combat contra l'idèja, spantià da Leibniz e Euler, ëd në stat antërmes (l'infinitaman cit) antra l'esse nul e 'l nen ess-lo; ma la nossion ëd lìmit ch'a propon a resta nen precisa e a l'é pà adotà daj matemàtich dl'época.
A definiss ij lìmit infinì e a confronta le fonsion dantorn a 'n pont an fortend che un-a a l'é inifinitaman pì cita dl'àutra s'ël rapòrt dla sconda për la prima a tend vers l'infinì.

Në studi an sle còrde vibrante a lo men-a a arzòlve dël 1747 l'equassion a derivà parsiaj

anté che u a l'é na fonsion ëd doe variàbij.

D'Alembert a l'é anteressasse ëd probabilità e dë statìstica, aplicandie a la demografìa. A fa la distinsion antra speransa ëd vita, ch'a stima a trantesses agn, e vita mesan-a, ch'a fissa a eut agn (a l'época la mità dle masnà a muirìo a costa età).

A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]

Euvre prinsipaj[modìfica | modifiché la sorgiss]

  • Traité de dynamique (1743)
  • Traité des fluides (1744)
  • Réflexions sur la cause générale des vents (1747)
  • Recherches sur la précession des equinoxes (1749)
  • Essai sur la résistance des fluides (1752)
  • Recherches sur le système du monde (1754-1756)