Latin volgar

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Latin Volgar, da 'nt le sgrafignure ëd Pompei, a l'era ël parlé dla gent normal ant l'Imperi Roman — motobin diferent dal latin clàssich ch'a dovravo jë sgnor. Latin Volgar (an Latin, sermo vulgaris, "parlé normal") a l'é n'espression dal sust motobin largh, ch'a pija andrinta ij dialèt vernacolar e ij sociolèt dël Latin fin a che sti dialèt, ën ëvnisend viaman pì diferent, a ven-o a esse le prime lenghe romanze, distinsion che për sòlit as fa anviron al sécol ch'a fa IX. Ël latin volgar as ciapa andrinta ëdcò ël tard latin e le doe espression vàire vire as dòvro coma sinònim. As parla ëd Volgar Latin ëdcò an arferiment al parlé vernacolar d'àotri moment ëstòrich, comprèis col Clàssich. Sta forma parlà ëd Latin a l'era rivà a esse diferenta da 'nt ël Latin Clàssich tant coma prononsia che coma vocabolari e gramàtica. Cheidun-a dle caraterìstiche dël Latin Volgar a l'é nen s-ciairasse anans dj'ùltim temp dl'Imperi. Àotre dë ste caraterìstiche a l'é belfé ch'a-i fusso già da vàire temp ant ël latin parlà, almanch ant soe forme basiletaj. Còs er-lo ël Volgar Latin? Ël Cantar de Mio Cid (Canson dël mè Cid) a l'é ël prim test ëd na chèich longhëssa ch'a sia rivane an Spagneul, e a marca l'anandiesse dë sta lenga coma entità dëstacà dal Latin Volgar Ël nòm "volgar" a veul mach dì "comun" e a ven da 'nt ël mòt Latin vulgaris, visadì "comun", ò pura "ëd la gent". "Latin Volgar" a peul esse dovrà con dij sust diferent: coma variassion anterna dël Latin (basà ansima a 'd fator sossiaj, geogràfich e/ò cronològich) ch'as dëstaca da 'nt la percession literaria clàssica stàndard. Sòn për sòlit a taja fòra la lenga djë sgnor con pì d'istrussion, che contut che 'cò chila a l'abia soe variassion a la resta sempe pì tacà a jë stàndard. coma Latin parlà ëd l'Imperi Roman. Ël Latin Clàssich a rapresenta ij registr literari dël Latin, basà ant sël model dël Grech Literari Antich (donca na sërnìa ëd forme dël parlà). Ël latin ëmnà dai soldà roman ant la Galia, Iberia ò Dacia a l'era pa l'istess che ël latin ëd Ciceron, e a restava diferent anans tut coma vocabolari, e viaman a l'é vnùit diferent ëdcò coma sintassi e gramàtica. Conforma a sta definission-sì, ël Latin Volgar a restava un parlé e ël Latin Clàssich në scrit, sempe ën tnisend present che le dariere forme dlë scrit literari (ch'a diso "Tard Latin") a l'han peui pijàit n'andi na frisa diferent da ij prim stàndard "clàssich". coma ipotétich cé dle Lenghe Romanze ("Pròto-Romanz"). A resta n'entità nen conossìbila, gavà dontre sgrafignure restà ant sëj mur; a l'era na forma ëd latin ch'a l'avìa avù vàire cambiament formaj e fonétich. Sti cambiament-sì as peulo ipotisesse da 'nt ij cambiament ch'a son restà ant le forme nà da 'nt ël Latin, visadì ij vernacoj Romanz. da na mira anco' pì s-ciassa, l'espression "Latin Volgar" dle vire ës dòvra për andiché ël pròto-Romanz dle Lenghe Romanze Ossidentaj: visadì ij vernàcoj ch'a resto a nòrd e a òvest ëd la Linia La Spessia-Rìmin, an Fransa e ant la penìsola ibérica, con la gionta motobin pòch documentà dij parlé romanz ëd l'Àfrica nòrd-ossidental. Conforma a st'ipòtesi-sì, j'aree italian-a sud-orientala, rumen-a e dàlmata a sarìo dësvlupasse daspërlor. "Latin Volgar" dle vire as dis për descrive un cambiament gramatical ch'as treuva an dij test dël tard Latin. Pr'esempi l'Itinerarium Egeriae dal quart sécol, la conta dla pelerin-a Egeria ëd sò viagi an Palestin-a e ant sël Mont Sìnai; ò pura ij travaj ëd San Gregòri ëd Tours. Butand ën consideran che ij document an Latin Volgar a son motobin rèir, sti travaj-sì a resto motobin pressios për ij filòlogh, dzortut për via dla presensa ëd variassion ocasionaj e eror dë scritura, ch'a smon-o na preuva ëd lòn ch'as dovrava për parlé quand a son stàit ëscrivù. La pì gran part dle definission dël "Latin Volgar" a lo dà coma parlé, pitòst che coma scrit. A l'é amportant visesse che "Latin Volgar" a resta an tute le manere mach na definission an astrat, pa ch'a sia ël nòm d'un dialèt pitòst che n'àotr. L'espression midema a resta n'anvasion ëd camp anvers a la sociolenghìstica, e ën ëvnisend dovrà a l'ha giutà a fé nasse sta branca sientìfica, ch'a studia le variassion lenghìstiche ën rispet a variàbij sossiaj, e che a l'ha nen ël but ëd buté dij confin precis antra lòn ch'a resta stàndard e lòn che stàndard a l'é nen (pr'esempi, a tira nen a fé na dicotomìa s-ciapà antra Clàssich e Volgar), ma pitòst a vëdde na lenga coma camp ëd variassion possìbij. Da na mira sociolenghìstica, dialetològica ò stòrio-lenghìstica, ël Latin Volgar a peul esse motobin ës-ciairà coma bele che sinònim ëd "variansa lenghìstica dël Latin" (da na mira sossial, geogràfica e cronològica) ch'a lassa fòra ël parlé, ë dzortut lë scrive, djë sgnor con pì d'istrussion. La rason che le definission dël Latin Volgar a resto tant diferente l'un-a da 'nt l'àotra a l'é pro che le diferense che l'espression a ciapa andrinta a resto squasi anfinìe. Evolussion Për via che antlora pa mai gnun a l'é pijasse ël bren dë trascrive da na mira fonética ël parlé ëd tuti ij dì, chi ch'a studia ël Latin Volgar a l'ha da felo sensa podej avej n'acess diret al material ëd sò studi. Nòstra conossensa dël Volgar Latin an ven da tre sorgiss prinsipaj: Ël sistema comparativ, ch'a treuva le forme base ch'a son restà ant le fondamenta dle lenghe romanze e che a nòta quand a resto diferente da 'nt ël Latin Clàssich. Vàire gramàtiche prescritive dij temp tard latin, ch'a condano j'eror che ij parlant latin a l'era belfé ch'a fasèisso soèns, e con lòn an diso coma ij parlant latin a dovravo soa lenga. Le drolerìe individuaj e ij dovré nen clàssich, che chèich vira as treuvo ant ij test tard Latin e che 'cò lor, an part, an ësmon-o la lenga parlà da l'aotor. Chèich travaj literari ch'a dòvra un registr bass ëd Latin dël perìod Clàssich Latin 'cò chiel an lassa deje na vardà ant ël mond dël prim Volgar Latin. Ij travaj ëd Plàuto e Terensio, ën essend dle comedie con vàire s-ciav për personagi, an ësmon-a chèich prima forma basiletal latin-a; midem a fa ël discors dij libert ant la Cena Trimalchionis ëd Petronius Arbiter. Ël tèrs sécol as considera un moment che ël vocabolari a l'era antramentr ch'a cambiava (pr'es., equus → caballus "caval", e via fòrt). Ant j'ùltim temp chèich ëstudi, che miraco a l'han da manca d'esse mej finì, a l'han anandià l'idèja che ëdcò la prononsia a l'abia tacà a andé për sò cont, ën ëvnisend viaman pì davsin-a a cole locaj dël dì d'ancheuj; l'esempì pì spetacolar ch'a l'ha fortisse a sarìa stait col dj'anviron ëd Nàpoli. Për vàire sécoj dapress a la fin dl'Imperi Roman d'Ossident, ël Volgar Latin a l'ha tirà drit a ste-ie aranda a la forma scrita dël Tard Latin, che al dì d'ancheuj i ciamoma Latin Medioeval; quand che ij parlant nativ d'un dij vernacoj romanz a son butasse a sërché dë scrive con na gramàtica e na grafìa corete a l'han sërcà dë felo ën basand-se ansima a le nòrme del latin clàssich. Ste version da studios dël latin, un-a "congelà" ant la codìfica dël Drit Roman fàita sot a Giustinian, e l'àotra dovrà da la Gesia, a son peui fondusse ant un-a sola për efet dël travaj dij copista medioevaj. L'arzultà a l'ha continuà coma lenga scrita e stàndard d'arferiment motobin pì anlà che nen ant l'età ëd mes. Ël Volgar Latin a l'é dësvlupasse a soa manera an vira provinsa dl'Imperi Roman, viaman rivand a fé nasse le lenghe romanze moderne, piemontèis comprèis. Combin che la lenga ufissial dj'àree romanze a fussa ël latin, ël Volgar Latin a l'é restà parlà da la gent fin a quand le forme locaj a son ëvnuite assé diferente dal Latin përchè ch'as podèissa parlesse ëd na neuva lenga. Comsëssìa, për tant che la diferensa antra scrit e parlà dël ("tard") Latin a la vnisèissa a monté maraman dë pì, për tuta la stòria dl'Imperi e fin ël sécol ch'a fa VIII, a l'é mai formasse un sàot ch'a-i fasèissa ëvnì nen comprensìbij l'un-a con l'àotra. József Herman a dis: “ A smija sigur che ant ël sécol ch'a fa VI, e con tuta probabilità ëdcò al prinsipi ëd col ch'a fa VII, la gent dj'aree romanisà a la podèissa anco' capì la pì part dij test bìblich e litùrgich, e ij comentari (pì ò manch soagnà) ch'a formavo part dla pràtica religiosa, e che fin-a pì tard, për tut ël sécol ch'a fa VII, le vite dij sant scrivùe an latin as podèisso lese a le congregassion con bon-a speransa ch'a fusso capìe. Però i podoma ëdcò rivé a la conclusion che an Galia, a parte da 'nt la mità dël sécol ch'a fa VIII, motobin tanta gent, comprèis vàire prèive, a-i la fasèisso pa pì gnanca a capì ij test religios pì elementar ” —József Herman, Vulgar Latin An efet, ël tèrs Concili ëd Tours dl'813, a ij prèive a l'han daje órdin dë prediché an vernàcol — ò ant la rustica lingua romanica (Volgar Latin), ò ant ij vernàcoj germànich — përchè la gent normal ël latin formal a l'era pa pì bon-a a capilo. Ant lë spassi ëd na generassion ij Sarament dë Strasborgh (dl'842), che a buto për ëscrit un tratà antra anvod ëd Carlomagn, Carl ël Plà e Luis ël Tëdesch, a saran pronunsià e scrivù ant na lenga che latin a l'é pì nen. Vardene un tòch d'esempi ambelessì sota: Estrat dij Sarament “ Pro Deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d'ist di in avant, in quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in ajudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dift, in o quid il me altresi fazet, et ab Ludher nul plaid numquam prindrai, qui, meon vol, cist meon fradre Karle in damno sit. Për amor ëd Nosgnor e dla gent cristian-a e për nòstr salvament comun, d'ës dì-sì an anans, për ël podej e ël savej che Nosgnor am darà, i salvereu ës mè fradel Carl, ën dand-je d'agiut e qualsëssìa còsa, coma për drit un a l'ha dë salvé sò fradel, an manera che chiel a fasa l'istess për mi, e con Luter i prendreu pa mai gnun pat che, ch'i sapia mi, a peula feje darmagi a mè fradel Carl. ” —Test dij Sarament d'ës moment-sì anlà, ij vernàcoj latin an pràtica a ven-o a portesse coma dle lenghe, ën dësvlupand soe nòrme locaj e soe ortografìe daspërlor, e l'espression "Volgar Latin" a chita-lì d'avej ëd sust. Për pì d'anformassion, ch'a varda lenghe romanze. Fonologìa Vocaj Litra Prononsia Clàssich Volgar ă A curta [a] [a] ā A longa [aː] [a] ĕ E curta [e] [ɛ] ē E longa [eː] [e] ĭ I curta [i] [e] ī I longa [iː] [i] ŏ O curta [o] [ɔ] ō O longa [oː] [o] ŭ V curta [u] [o] ū V longa [uː] [u] y̆ Y curta [y] > [i] [e] ȳ Y longa [yː] > [iː] [i] æ AE [ai] [ɛ] œ OE [oi] [e] au AV [au] [au] > [ɔ] Ch'a varda Alfabet Fonétich Antërnassional për lë spiegon dij sìmboj dovrà. Un cambiament motobin ancreus ch'a l'ha tocà minca lenga Romanza a l'é ël riordinament dël sistema dle vocaj dël latin clàssich. Ël latin a l'ha des vocaj distinte: version longhe e curte ëd A, E, I, O, V, e tre ditongh: AE, OE e AV (quatr conforma a chèich studios che a buta ant ël cont ëdcò VI). A-i ero ëdcò na version longa e un-a curta dla Y, ch'a rapresentavo ël son [y(ː)] ant j'amportassion greche, coste-sì però a l'é belfé ch'a sio rivà a esse prononsià coma [i(ː)] anans che l'evolussion dle vocaj roman-e as anandièissa. An chèich moment dla stòria dl'Imperi, tute le vocaj (gavà la /a/) a l'han tacà a diferensiesse ëdcò për qualità, e nen mach për longhëssa. Cole longhe a son ëvnuite pì sërà, dëmentrè che le curte a vnisìo pì duvèrte. Parej, pr'esempi, /eː/ a l'é restà [eː], ma /e/ a l'é vnùita [ɛ]; /iː/ a l'é restà [iː], ma /i/ a l'é vnùita [e]; /oː/ a l'é restà [oː], ma /o/ a l'é vnùita [ɔ]; /uː/ a l'é restà [uː], ma /u/ a l'é vnùita [o]. Con sossì ël sistema a des vocaj dël latin clàssich, basà ansima a la longhëssa fonémica dle vocaj, a l'é stait arfàit ëd neuv coma sistema andova la distinsion për longhëssa vocal a l'ha përdù soa amportansa fonémica, e la distinsion për qualità (pì ëd precis, për aotëssa vocal) a l'é vnùita pì fondamental. An efet, ël latin a l'é passà da: i ī u ū e ē o ō a ā a: /iː/ /uː/ /e/, /eː/ /o/, /oː/ /ɛ/ /ɔ/ /a/, /aː/ Dapress a lòn, an Ossident ij son longh d'/aː/, /eː/ e /oː/ a son fondusse con coj curt d'/a/, /e/ e /o/, lòn ch'a l'ha ëmnà al sistema a set vocaj dël Pròto-Romanz-Ossidental. Coma arzultà, pr'esempi, con l'ecession dël piemontèis, ij nòm latin pira "pruss" (frut) e vēra "vèira", a son rivà a fé rima ant la pì gran part dle lenghe derivà: italian, fransèis e spagneul pera, vera; Vej Fransèis poire, voire. Ant la midema manera, ant l'Imperi Roman Ossidental ël latin nuce(m) ("nos", acc. sing.) and vōce(m) ("vos") a son ëvnùit an italian noce, voce, an portoghèis noz, voz, e an fransèis noix, voix. Ës cambiament-sì a l'é nen rivà an rumen (nucă, voce), ò pr'esempi an sardagneul. Gavà le lenghe sardagneule, ch'a l'han mantnù la posission dle vocaj latin-e clàssiche (ma a l'han smonune për la stra la longhëssa fonémica), lòn ch'a l'é rivà col Latin Volgar as peul descriv-se con la tàola ambelessì dzora a la man drita. Ij ditongh AE e OE për sòlit a l'han fàit ésit an [ɛ] e [e]. OE a l'é sempe stait pitòst rèir ant ël latin clàssich; fin da 'nt ij temp dl'antichità ël numeral oinos ("un") e l'era vnùit unus. J'ésit dël latin AE a son 'cò lor stàit soget almanch a chèich cambiament fin dal prinsipi; ël fransèis proie ("preda") a presum na [e] pitòst che na [ɛ], com a sarìa lògich dal latin clàssich praeda. Ël latin AV a l'é restà sota pression anvers al cambiament fin da 'nt ij temp dla Repùblica Roman-a; vàire polìtich popolista a l'avìo pijait l'andi a dì Clodius al pòst dla forma motobin conossùa dël nòm Claudius, ma ës cambiament-sì a l'ha nen avù n'adossion universal, e as marcava anco' coma basiletal ant ij prim temp dl'Imperi. AV an prinsipi a l'é restà, ma peui an vàire lenghe a l'ha finì da bon për passé a [o], na vira che le [o] e [oː] originaj a l'ero 'co lor tramudasse. (Ma ël portughèis a l'é evolusse mach fin-a a na [ou] bele che an temp motobin recent; ossitan e rumen as ten-o la [au].) Con lolì, ël sistema a des vocaj dël latin clàssich (nen contand ij ditongh e la Y greca), basà ansima a la longhëssa vocal fonémica, a l'ha viaman përdù soe distinsion për longhëssa, antant che l'amportansa fonèmica as tramudava ant sl'aotëssa vocal, e ël pèis dàit a le posission tòniche a l'é ëvnùit motobin pì arlevant ant ël Latin Volgar che nen an col clàssich. Sòn a l'ha ëmnà le sìlabe nen acentà a fesse maraman pì andistinte ant la prononsia, dëmentrè che a dasìa sempe pì ëd cambiament ant cole acentà. L'arzultà a l'é stait un sistema con set vocaj acentà (ses an rumen, sinch ant le lenghe sardagneule) e sinch fonema vocaj nen acentà. J'ésit dle forme curte dla O e dla E a son trovasse pitòst balarin ant le lenghe derivà dal Volgar Latin, e a l'han pijait l'andi a s-ciapesse an ditongh. La forma clàssica focus (acusativ focum), "tera", a l'é vnuita la paròla general dël pròto-romanz për "feu" (ën pijand-je 'l pòst a ignis), mach che soa 'O' curta a l'é vnùita un ditongh diferent an squasi tute le lenghe derivà: Fransèis e piemontèis: feu (che peui a l'ha chità-lì d'esse un ditongh e a l'é passà a /fø/) Italian: fuoco Spagneul: fuego An fransèis e n'italian, sti cambiament-sì a son rivà mach ant le sìlabe duvèrte. Nopà lë spagneul a l'ha fàit ditongh ant tuti ij cas, ën arzultand ant un sistema motobin pì leger ëd sinch vocaj tant për le posission tòniche che për cole nen tòniche. An portughèis ëd ditongh a l'é pa vnùijne gnun d'autut (fogo ['fogu]). Ël rumen a smon un passagi a ditongh për la E curta (fier da 'nt ël latin ferrum), ma nen për la O curta (foc). Ël portughèis a l'ha gavasse na chèich part dij problema d'anstabilità dle vocaj ën arpijand la distinsion latin-a antra vocaj curte e longhe ant sò sitema vocàlich. Le e e o longhe dël latin për sòlit a son esità an vocaj sërà an portoghèis (e as ëscrivo ê e ô an posission tònica), dëmentrè che le curte corispondente a son ëvnùite duvèrte (é e ó s'a son tòniche). La prononsia dë ste vocaj a l'é la midema smonùa da la tàola dël Latin Volgar ambelessì a la man drita. Comsëssìa, na chèich anstabilità vocal a l'é rivà ëdcò për ël portughèis, e an particular le o nen tòniche a son esità an [u], e le e nen tòniche an [i] ò pura [ɨ]. An catalan ël process a l'é stàit davsin a col dël portughèis. La o curta latin-a a l'é virasse ant na vocal duvèrta, la e curta a la fin dle fin a l'é rivà a sëresse [e] ant ij dialèt ossidentaj e a passé a schwa an coj orientaj. Sta schwa a l'é peui viaman dorbusse an [ɛ], contut che ant la pì part dj'ìsole Balear la schwa a sia mantnusse fin al dì d'ancheuj. Ëdcò ij dialèt orientaj a l'han avù n'anstabilità vocal paragonàbil a cola dël portughèis: /e/ e /a/ nen tòniche a son virasse an schwa (ant chèich moment dla stòria dla lenga sòn a tocava nen le /e/ an posission pretònica, ën dasend un son ch'a l'é anco' motobin viv ant la pì part dle Balear), e, gavà la pì part ëd Majòrca, le /o/ e /u/ nen tòniche a son fondusse ant na [u]. Consonant La palatisassion dij son latin /k/, /t/, e soèns /g/ a l'é squasi universala ant ël Volgar Latin; j'ùniche lenghe romanze ch'a l'han nen pijala a son ël dàlmata e cheidun-a dle lenghe sardagneule. Con sòn ël latin caelum ('ciel'), prononsià /kaelu(m)/ con na /k/ inissial, a l'é vnùit: l'italian cielo /tʃɛlo/, ël piemontèis ciel /tʃɛl/ ò siel /sjɛl/ (conforma al dialèt), ël fransèis ciel /sjɛl/, ël catalan cel /sɛl/, lë spagneul cielo /θjelo/ ò /sjelo/ (conforma al dialèt), ël portughèis céu, /'sɛu/, ël romen cer, /tʃer/, ch'a parto tuti con na consonant sibilanta. Le veje semivocaj ch'as ëscrivìo V an latin coma an vinum, prononsià /w/, e I coma an iocunda, prononsià /j/, a son esità an /β̞/ e /dʒ/. Però ant ël piemontèis i l'oma mantnù vàire valor semivocaj associà a la V, coma an "ëvnì". Antra vocaj le /b/ e le /w/ soèns a son fondusse ant na /β̞/ antërmedia. Caraterìstich dël piemontèis a l'é l'ésit dla sequensa GU an /β̞/ (coma l'italian guarda, ch'a da nojàotri a ven varda, catalan guaire, da nojàutri vàire). A l'é belfé che sòn a sia rivà con na prima elision dla G, ch'a l'hai peui mnà a l'ésit /β̞/ dla U ch'a l'era resta-ie. Notaman amportant a l'é che ant l'alfabet latin le cobie U e V, I e J a vnisèisso pa butà coma distinte antra lor fin a ij prim temp modern. Le U e J majùscole a-i ero pa d'autut, dëmentrè che j e v e restavo mach dle variassion dë stil gràfich ëd i e u. Ant j'àree romanze ossidentaj na vocal epenténica a l'é stàita piassà dadnans a qualsëssìa paròla ch'as anandièissa për s pì n'àotra consonant: parej ël latin spatha ("spa") a ven ël portughèis e spagneul espada, ël catalan espasa, ël fransèis épée. An piemontèis as process-sì a l'é anco' ant në stat antërmedi, con na Ë prosténica dont presensa a l'é nen fissa, ma mach determinà da la conclusion ëd la paròla ch'a preced (la spa e set ëspa), lòn ch'a peul documenté an manera motobin ciàira coma sia na-ie la modìfica fissa dj'àotre àree ossidentaj. Nopà, ant le lenghe romanze orientaj l'eufonìa a l'é stàita goernà ën giontand ël son epentétich a l'artìcol ch'a preced quand a fa da manca dë felo, e parej an italian ël fomnin spada as fa la spada, ma ël masculin *il spaghetto as vira an lo spaghetto. Ël piemontèis a dòvra ëdcò costa solussion (ël can e lë scond), ant la sèrnia dj'artìcoj, coma d'àotra part a l'é natural për na lenga ch'as treuva già an contat confinari con dj'àree romanze orientaj. Ël géner a l'é stàit armodlà ant le lenghe derivà dal Volgar Latin ën drocand le consonant finaj. An latin clàssich le terminassion -US e -UM a marcavo la diferensa antra nòm néuter dla sconda declinassion; na vira che tant la -S che la -M a son drocà, ij néuter a son fondusse con ij masculin, e ës process-sì a l'é complet ant tute le lenghe romanze. Për contrast, cheidun dij néuter pluraj coma gaudia ("gòj") dle vire a son ëstàit rianalisà coma fomnin singolar. Ël droché dla final -M a l'é un process ch'a smija ch'a sia anandiasse già da ij temp dij prim monument latin. L'epitafi ëd Lucius Cornelius Scipio Barbatus, mòrt anviron al 150 aGC, a dis TAVRASIA CISAVNA SAMNIO CEPIT, che an latin clàssich a dovrìa esse scrit Taurāsiam, Cisaunam, Samnium cēpit ("A l'ha conquistà la Taurasia, la Cisauna, e ël Samnio"). La final -M però, a l'é sempe restà ant la lenga literaria, contut che soèns a la sia stàita tratà coma muta ant la scansion dla poesìa. Preuve dij cambiament Wikisource La Wikisource an Latin a l'ha un test original ch'a-i intra con st'artìcol-sì: Appendix Probi Vàire element probatòri ëd costi e d'àotri cambiament as peulo s-ciairesse ant ël tard tèrs sécol. L'Appendix Probi a l'é na colession ëd glòsse ëd prescrission che a smon-o le forme clàssiche latin-e giuste da dovré al pòst ëd cole volgar. Ste glòsse a descrivo: ël process ëd la sìncope, visadì ël droché dle vocaj nen tòniche ("masculus non masclus"); la ridussion ëd le veje forme silàbiche ëd /e/ e /i/ anvers a /j/ ("vinea non vinia"); ël livelament dla distinsion antra /o/ e /u/ ("coluber non colober") e /e/ and /i/ ("dimidius non demedius"). Sòn a l'é dzortut amportant për ël piemontèis, andova al process ëd passagi da /o/ a /u/ a resta bele complet; la regularisassion dle forme iregolar ("glis non glirus"); la regularisassion e l'énfasi dle forme ch'a l'han un géner ("pauper mulier non paupera mulier"); ël livelament dla distinsion antra /b/ e /v/ an posission antërvocàlica ("bravium non brabium"); la sostitussion ëd diminutiv për le paròle nen marcà ("auris non oricla, neptis non nepticla") ël droché dle nasaj a fin dla sìlaba ("mensa non mesa") ò soa ansersion foravìa coma forma d'ipercoression ("formosus non formunsus"). Vàire dle forme castigà da l'Appendix Probi a son peui arzultà motobin produtive për le lenghe romanze; oricla (néuter plural clàssich auricula, "orije") a l'ha dait ël fransèis oreille, ël catalan orella, lë spagneul oreja, l'talian orecchio, ël rumen ureche, ël portughèis orelha, dëmentrè che la forma clàssica a l'é pa mantnusse për gnun. Vocabolari Mach clàssich Clàssich e Romanz Piemontèis brassica caulis còj (ma "caulis" an resta an "caulifior") cruor sanguis sangh domus casa cà emere comparare caté equus caballus caval ferre (perfective stem tul-) portare porté ludere jocare gieughe magnus grandis grand pulcher bellus bel os (stem or-) bucca boca scire sapere savej sidus (stem sider-) stella stèila Certe paròle dël latin clàssich a son drocà da 'nt ël vocabolari. La forma clàssica equus, "caval", a l'é staita arpiassà squasi sempe da caballus (a resto notaman fòra ël rumen iapă, ël sardagneul èbba, lë spagneul yegua, ël catalan egua e ël portughèis égua, che tuti a veulo dì "stalon" e a ven-o dal clàssich equa). Na lista motobin parsial ëd paròle ch'a son nomach clàssiche e ëd cole ch'a l'han ëmnà al romanz as peul trovesse ant la tàola ambelessì a la man drita. Cheidun-a dë ste paròle drocà an romanz, a l'é peui staita torna amportà da 'nt ël latin midem. Ij cambiament dël vocabolari a l'han tocà fin-a le partìcole gramaticaj pì basilar dël latin, dont vàire a son dësparìe sensa lassé pa gnun-a marca an romanz, coma an, at, autem, donec, enim, ergo, etiam, haud, igitur, ita, nam, postquam, quidem, quin, quod, quoque, sed, utrum, e vel. D'àotra banda clàssich e volgar latin a son ëstait për vàire temp ëd soa stòria nomach che doj registr dla midema lenga, pitòst che doe lenghe diferente, e chèich lenga romanza a manten dle paròle latin-e che a son smonusse për la stra an tuti j'àotri pòst. Pr'esempi, l'italian ogni ("minca/vira") a manten ël latin omnes. Dj'àotre lenghe a dòvro dij cognà ëd totus (acusativ totum) për dì la midema ròba; pr'esempi tutto an italian, tudo/todo an portughèis, todo an spagneul, tot an catalan, tout an fransèis, tut an piemontèis e tot an rumen. Soèns le paròle latin-e pijàite andré da 'nt ij registr "àot" dla lenga as treuvo fianch a fianch con cole derivà. Quand as ës-ciàira ch'a manca cola evolussion fonètica ch'a sarìa lògich ëspitesse, sòn a l'é na marca ch'as trata ëd n'amportassion. Pr'esempi, ël volgar latin fungus (acusativ fungum), "fonz, bolè", a l'é vnùit l'italian fungo, ël catalan fong, ël portughèis fungo e lë spagneul hongo, con l'ésit F -> H ch'a resta sòlit për lë spagneul (ch'a varda filius -> spagneul hijo, "fieul" ò pura facere -> spagneul hacer, "fé"). Però lë spagneul a manten ëdcò fungo, andoa l'ésit spagneul sòlit a manca, lòn ch'a mostra ch'as trata ëd n'amportassion da 'nt ij registr "àot" dël latin clàssich. A-i riva ëdcò che na paròla clàssica latin-a a la sia restà ansema a cola dël volgar. An volgar latin, ël clàssich caput, "testa", a l'é passà a testa (che an prinsipi a stava për "vas") an vàire forme ëd romanz, comprèis fransèis, italian e piemontèis. Però italian, fransèis, piemontèis e catalan a manten-o la forma clàssica coma capo, chef, cap e cap con ël sust metafòrich ëd "testa", e donca ëdcò ëd "comandant". La paròla latin-a a l'é restà an napoletan (capa) e an Rumen coma cap ansema a ţeastă, che tute e doe a veulo dì 'testa' an sens anatòmich. Lë spagneul e ël portughèis a l'han cabeza/cabeça derivà da *capetia, na forma modificà ëd caput, dëmentrè che testa a l'é restà an portughèis coma paròla për "front". An total, sòn a mostra na strutura comun-a ch'as ës-ciàira an vàire ocasion: ij dialèt periférich a tendo dle vire a esse pì conservator che nen coj sentraj. Ij verb con preposission prefissà soèns a l'han pijaje 'l pòst a le forme sempie. Ël nùmer ëd paròle formà da sufiss coma -bilis, -arius, -itare e -icare a l'ha continuà a monté. Sti cambiament-sì a son soèns rivà për gavé via dle forme iregolar ò pura për regolarisé ij géner. Dj'osservassion rësgoard ij cambiament ant ël vocabolari dël tard volgar latin an Fransa as ës-ciàiro ant le Glòsse ëd Reichenau, ch'a son scrivùe a màrgin ëd na còpia dla Bibia an volgar, e ch'a fan lë spiegon dle paròle volgar dël quart sécol ch'a restavo malfé a capisse ant ël sécol ch'a fa VIII, quand ste glòsse a son stàite scrivùe. Le glòsse a l'é belfé ch'a sio fransèise, për via che vàire paròle a son ëd sigura fransèise. Le glòsse a smon-o dj'arpiassament ëd vocabolari da fé: femur -> coxa (portughèis e vej ëspagneul coxa, fransèis cuisse, piemontèis cheussa, italian coscia, catalan cuixa, rumen coapsă) arena -> sabulo (spagneul arena, portughèis areia, fransèis sable, piemontèis sabia, italian rena and sabbia) canere -> cantare (portoghèis/spagneul/catalan cantar, fransèis chanter, piemontèis canté, italian cantare, rumen cânta) dij cambiament ëd gramàtica: optimus (ël pì mej) meliores (mej) -> meliores "optimum" a l'é dzorvivù an portughèis, spagneul, catalan, italian, fransèis e rumen an forme coma óptimo, ó(p) timo, òptim, ottimo, optimal/optimum e optim, che tute a veulo dì "ël mej ch'a-i é", ën fasend un superlativ assolù che an piemontèis a l'é mai formasse, e a riva mach coma tarda amportassion da 'nt l'italian; ël portughèis melhores, spagneul mejores, catalan millors, fransèis meilleurs, piemontèis mej, italian migliori a l'han pijait al comparativ saniore -> plus sano (fransèis plus sain, piemontèis pì san, italian più sano, rumen mai sănătos, catalan més sa, spagneul más sano, portughèis mais são) amportassion germàniche: turbas -> fulcos (spagneul/portughèis/catalan turba, fransèis foule, italian folla, "gran partìa ëd gent", dë sta paròla-sì an piemontèis an resta mach Fu , ant ël sens ëd "badaja") cementariis > mationibus (fransèis maçons, "mèisdamur", e piemontèis massonarìa, "travaj an muradura") non perpercit > non sparniavit (fransèis épargner, "buté via, paré", piemontèis paré col sust ëd "protege") galea > helme (fransèis heaume, piemontèis elm, italian/portughèis elmo, catalan elm, spagneul yelmo) paròle ch'a l'han cambià sust: in ore > in bucca (spagneul/portoghèis/catalan/piemontèis boca, fransèis bouche, italian bocca) rostrum > beccus (lë spagneul/galissian rostro, e ël portughèis rosto a son restà për "facia". Fransèis/catalan bec, piemontèis bech, italian becco, spagneul pico, portoghèis bico) isset > ambulasset (fransèis allait, "a l'é andà"; piemontèis andé, catalan anar, italian andare) liberos > infantes (fransèis enfants, "masnà"; italian infantile, "da masnà"; portughèis infante, "prinsi"; spagneul infante, "masnà" ma mach coma registr literari e ëdcò col sust ëd "prinsi") milites > servientes (fransèis sergents, "soldà") Gramàtica J'artìcoj romanz A l'é malfé definì an che moment ch'a sia na-ie l'artìcol definì, ch'a-i é nen an latin ma a-i é ant na forma ò ant n'àotra an tute le lenghe romanze; pì che tut la question a l'é che la lenga coloquial andova st'artìcol a l'é nà a l'é squasi mai stàita scrivùa, fin a quand le lenghe derivà a l'ero già bele formà. La pì gran part dij test an prim romanz a smon ël dovré dj'artìcoj coma process già tut afàit afermà. J'artìcoj determinativ an prinsipi a restavo dij përnòm ò dj'agetiv dimostrativ. Për capilo as peulo paragonesse j'ésit ëd j'agetiv dimostrativ ille, illa, (illud), che ant le lenghe romanze a son ëvnùit an fransèis le e la, an catalan e në spagneul el e la, e an italian il e la. J'artìcoj portughèis o e a 'cò lor, a la fin dle fin, a rivo da 'nt la midema sorgiss. Le lenghe sardagneule a son andassne për sò cont ëdcò ambelessì, ën fasend sò artìcoj da ipsu(m), ipsa (su, sa); chèich dialèt catalan e ossitan a l'han fàit midem. Combin che la pì gran part dle lenghe romanze a buto l'artìcol dadnans al nòm, ël rumen a l'ha sërnusse n'àotr sistema, ën tacand-jlo an coa al nòm, pr'es. lupul ("ël luv") e omul ("l'òmo" — da lupum illum e *hominem illum). Ës përnòm-sì as treuva dovrà an vàire contest an cheidun dij prim test, an dle manere ch'a smijo dì che ël dovré latin dël dimostrativ a fussa antrementr ch'a perdìa fòrsa. La Bibia Vetus Latina a l'ha andrinta ël passagi Est tamen ille dæmon sodalis peccati ("Ël diav a l'é ël compar dël pecà"), ant un contest ch'a smija dì che lòn a fussa nen pì che n'artìcol. A peul esse che ën virand an latin dij test sacrà da 'nt j'originaj grech, lenga che l'artìcol definitiv a 'l l'ha pro, ij parlant latin cristian a sio trovasse possà a sërché na chèich forma equivalenta. Aetheria a dòvra ipse a la midema manera: per mediam vallem ipsam ("për ël mes dla val"), ën sugerend che 'cò lolì a fussa dapress a perde fòrsa. N'àotra marca dla debolëssa dij dimostrativ as peul pijesse dal fàit che a coj temp-là ij test legaj e nodarij a sio ampinisse ëd prædictus, supradictus e via fòrt (che peui tute a veulo dì "dzormensionà"), ant na manera ch'a smija peui mach sempe vorej dì "sòn" ò "lòn". Gregòri ëd Tours a scriv Erat autem. . . beatissimus Anianus in supradicta ciuitate episcopus ("Ël benedet Anian a l'era vësco an cola sità"). J'agetiv dimostrativ latin originaj a smijava pa pì ch'a bastèisso. Ant un parlé manch formal, dle forme ch'as peulo reconstrùe a smijo dì che j'agetiv dimostrativ eredità da 'nt ël latin a vnisèisso ranforsà ën tacand-je ecce (an origin a restava n'anteriession: "varda!") ò pura *eccu, da 'nt la forma clàssica eccum ("varda mach lolì!") ch'a l'ha peui formà ëdcò l'italian ecco. Antra mila àotre forme ch'a son nassune, costa a l'é la sorgiss ëdcò për vej fransèis cil (*ecce ille), cist (*ecce iste) e ici (*ecce hic); piemontèis chiel (*ecce ille), cost (*ecce iste) e sì locativ (*ecce hic); spagneul aquel e portughèis aquele (*eccu ille); italian questo (*eccu istum), quello (*eccu illum) e la forma bele drocà codesto (*eccu tibi istum); spagneul acá e portughèis cá, (*eccu hac), portughèis acolá (*eccu illac) e aquém (*eccu inde); D'àotra part, bele che ant ij Sarament dë Strasborgh, a-i é pa gnun dimostrativ ëdcò andova che tute le lenghe ch'a son ëvnùite peui a lo butërìo. (Pro Deo amur — "për amor ëd Nosgnor".) A peul esse che dovré ij dimostrativ coma artìcoj a fussa anco' tròp parlé da bonòm për un sarament real dël sécol ch'a fa IX. An piemontèis, pr'esempi, anco' al dì d'ancheuj buteje dadnans a n'agetiv possessiv a son-a nen giust e a l'é condanà da le gramàtiche coma italianism. A-i son dle gròsse variassion antra vernàcoj romanz për lòn ch'a toca ël dovré dj'artìcoj: an rumen as taco dapress al nòm, coma a fan ëdcò j'àotri component dl'union lenghìstica dij Balcan e le lenghe germàniche setetrionaj. Ij numeraj unus, una (un) a l'han ëmnà l'artìcol indefinì daspërtut. Sòn a resta antissipà già dal latin clàssich; Ciceron a scriv cum uno gladiatore nequissimo ("con un delinquent d'un gladiator"). Sòn a sugeriss che unus a fussa già dapress a pijeje 'l pòst a quidam ant ël sens ëd "chèich" fin dal prim sécol aGC. Géner: ël droché dij néuter Ij trè géner gramaticaj dël latin clàssich a son ëstàit arpijassà da un sistema a doj géner ant la pì part dle lenghe romanze. An piemontèis a peul esse ch'a sia restà un néuter fòssil ant la forma lo (coma an lo-lì), ma as trata sempe mach d'ecession. An Latin, ël géner a resta an part na question d'anflession, visadì che a-i ero djë schema ëd declinassion diferent associà con mascolin, fomnin e néuter, e an pì na question ëd concordansa, visadì che ij nòm d'un géner a ciamavo forme dël midem géner ant j'agetiv e ij përnòm associà. Ël géner néuter dël latin clàssich a l'é stait sorbì ant la pì gran part dij cas dal mascolin, tant da na mira sintàtica che morfològica. La confusion sintàtica a l'era anandiasse già ai temp dij test sgrafignà ant sëj mur ëd Pompei, pr'esempi cadaver mortuus al pòst ëd cadaver mortuum "ël còrp dël mòrt" e hoc locum për hunc locum "ës pòst-sì" (-us për sòlit a l'era la terminassion mascolin-a normal, e -um cola néutra). La confusion morfològica a sàuta fòra dzortut ant l'adossion dla terminassion nominativa -us (-Ø dapress a -r) ant le declinassion an o: an Petronius Arbiter, i trovoma balneus për balneum "bagn", fatus për fatum "destin", caelus për caelum "ciel", amphiteatrus për amphitheatrum "anfiteatr" e ël cas anvers dël nominativ thesaurum për thesaurus "tesòr". Ant le lenghe romanze dël dì d'ancheuj, la final s nominativa a l'é drocà e tuti ij sostantiv dla declinassion an o a l'han na fin derivà da -UM > -u/-o/-Ø: MURUM > an italian e spagneul muro, an catalan, piemontèis e fransèis mur e CAELUM > an italian e spagneul cielo, an fransèis ciel, an piemontèis e catalan cel, an sardagneul kelu. Ël vej fransèis a l'avìa anco' la -s ant ël nominativ e -Ø ant l'acusativ ëd tuti e doj ij géner originaj (murs, ciels). Për chèich nòm nèuter dla tèrsa declinassion, lë stëmma travers a l'é la forma dont a l'é vnu-ie cola romanza; për dj'àutri a dzorvive a son ëstàite le forme nominative/acusative, ch'a restavo mideme ant ël latin Clàssich. L'evidensa dij fat a sugeriss che ël géner néuter a sia stàit sota pression fin da ij temp dl'Imperi. Pr'esempi a derivo tute da 'nt la forma latin-a nen ëstàndard (ma atestà) nom./acus. néuter lacte ò pura acus. masc. lactem (dëmentrè che le forme stàndard clàssiche ëd nominativ e acusativ a sarìo dovùe resté an lac) fransèis (le) lait, piemontèis ël lait, con miraco na dzorvivensa dla forma clàssica ant ël bielèis ël lacc, catalan (la) llet, spagneul (la) leche, portughèis (o) leite, italian (il) latte, rumen lapte(le) A venta ëdcò noté che në spagneul la paròla a l'é vnùita fomnin-a, nopà an fransèis, piemontèis, portugheis e italian a l'ha avù ésit mascolin (an rumen a l'é restà néuter, lapte/lǎpturi). Comsëssìa, ëdcò dj'àotre forme néutre a son preservasse an romanz; ël catalan e fransèis nom, ël piemontèis nòm, ël portughèis nome e l'italian nome a manten-o tuti la forma latin-a ëd nominativ/acusativ nomen, pitòst che la stëmma travers *nominem (che an tute le manere a l'ha dane lë spagneul nombre). Tìpiche finaj italian-e Nòm Aget. e determinativ sing. plur. sing. plur. m giardino giardini buono buoni f donna donne buona buone n uovo uova buono buone La pì gran part dij nòm néuter a l'avìa dle forme pluraj ch'a finìo an -A ò pura -IA; cheidun-a ëd lor a l'é stàita arnalisà coma fomnin singolar, pr'esempi gaudium ("gòj"), plural gaudia; la forma plural a la resta la rèis dël fransèis fomnin singolar (la) joie, coma dle forme catalan-e e ossitan-e (la) joia (l'italian la gioia a resta n'amportassion da 'nt ël fransèis); midem për lignum ("lignòt"), plural ligna, ch'a l'ha generà ël nòm catalan fomnin singolar (la) llenya, e lë spagneul (la) leña ("ël bòsch"). Chèich lenga romanza a l'ha na forma fòra via derivà dal néuter antich, ch'a ven tratà coma s'a fussa fomnin-a: pr'esempi BRACCHIUM : BRACCHIA "ël/ij brass" -> an italian (il) braccio : (le) braccia, an rumen braţ(ul) : braţe(le). Ch'a confronta ëdcò col latin dij temp Merovingg ipsa animalia aliquas mortas fuerant. J'alternanse coma l'uovo fresco/le uova fresche ("l'/j'euv frësch") an italian për sòlit as analiso coma mascolin-e al singolar e fomnin-e al plural, con un plural nen regolar an -a (eteroclisi). Comsëssìa, a l'ha ëdcò sò sust ant ël dësvlup ëstòrich ëd le lenghe dì che uovo a sia peui nomach che un nòm néuter fòssil regolar (< ovum, plural ova), con soa concordansa an -o për ël singolar e -e për ël plural. A vorej dì parèj as podrìa dì che tant an italian che an rumen a-i sio dle persistense dël géner néuter. Ste formassion-sì a son ëvnùite an particolar comun-e andova a podìo serve a gavé via dle forme nen regolar. An latin, ij nòm dj'erbo për sòlit a restavo fomnin, ma vàire ëd lor a vnisìo declinà col paradigma da sconda declinassion, che pì che d'àotr a l'avìa andrinta dij nòm mascolin ò pura néuter. Ël latin pirus ("prussé"), a restava un nòm fomnin con na final da mas-cc, e a l'é vnùit mascolin an italian (il) pero e an rumen păr(ul); an piemontèis, fransèis e spagneul a l'é stait arpiassà da dle derivassion mascolin-e coma (ël) prussé, (le) poirier, (el) peral; an portughèis e catalan da dle derivassion fomnin-e coma (a) pereira, (la) perera. Fagus ("fò"), n'àotr nòm fomnin ch'a finìa an -us, a l'é restà an chèich lenga coma mascolin, pr'esempi ël rumen fag(ul) ò pura ël catalan (el) faig; dj'àotri dialèt romanz a l'ha arpiassalo con soe forme agetivà fageus ò fagea ("fait an fagg"), dont l'italian (il) faggio, lë spagneul (el) haya, e ël portughèis (a) faia. Për sòlit, le forme nen regolar a son arzistìe dë pì ant le forme dovrà pì 'd soèns ant ël parlé. Da 'nt ël nòm dla quarta declinassion manus ("man"), a l'é vnu-ie n'àotr nòm fomnin terminant an -us, le derivassion italian-a e spagneula (la) mano, ël catalan (la) mà e ël portughèis (a) mão, ch'a manten-o ël géner fomnin ansema a la forma mascolin-a. A conferma dla globalità dël process sòn a l'é rivà ëdcò an piemontèis, andova la/le man a l'ha declinassion plural an -Ø (visadì veujda), coma për ij nòm mascolin. Gavà ij cas italian e rumen ëd nòm "eteroclìtich", j'àotre lenghe romanze pì spantià a l'han pa mantnù gnun-a marca ëd nòm néuter pluraj, ma ës ten-o tute dle forme fòssij ëd përnòm con na funsion semàntica néutra: fransèis: celui-ci, celle-ci, ceci; piemontèis: lo, lòn, sòn, sossì, so-lì, so-là, lo-lì, lo-là, an chèich dialèt ëdcò lo-qui; spagneul: éste, ésta, esto (tuti ch'a veulo dì "sòn"); italian: gli, le, ci ("a chiel", "a chilo", "a lolì"); catalan: ho, açò, això, allò ("lo", sòn, lòn, lolì, lolà); portughèis: todo, toda, tudo ("tut", "qualsëssìa"). An spagneul a l'é vnu-ie fòra un contrast a tre vie antra j'artìcoj definì el/ël, la, e lo. Ël cas darié as dòvra con dij nòm ch'a ìndico dle categorìe astrate, coma: lo bueno, ("ël bin" ò pura "lo ch'a l'é bon", "lòn ch'a l'é bon"), da bueno: bon; lo importante, ("lòn ch'a l'é amportant"). ¿Sabes lo tarde que es? (da na mira literal "Sas-to che 'lo tard' ch'a l'é?", ò an manera pì idiomàtica: "Sas-to che tard ch'a l'é?") da tarde: tard. Sòn për sòlit a ven considerà coma na dzorvivensa dël néuter an spagneul, contut ch'a-i sia pa gnun-a diferensa morfològica ch'a-i ven-a dapress an gnun-a àotra part che l'artìcol definì singolar, e che le mideme paròle a peulo vni-ie dapress tant a lo che a el, mach conforma a che sust che un a veul deje. An piemontèis lo a l'é nen restà an tuti ij dialèt, e comsëssìa a l'ha finì për avej mach un valor përnominal. An pì, chèich variant dl'Asturian-Leones as manten anco' le finaj për ij tre géner: bonu, bona, bono ("bon"). Ël drochè dij cas dij nòm Latin clàssich Nominativ: rosa Acusativ: rosam Genitiv: rosae Dativ: rosae Ablativ: rosā Volgar latin Nominativ: rosa Acusativ: rosa Genitiv: rose Dativ: rose Ablativ: rosa Ij cambiament ëd son ch'a son rivà ant ël volgar latin a l'han fàit an manera che ël sistema dle declinassion dël latin clàssich a vnisèissa malfé a tense a pé, e a la fin dle fin a l'ha mnalo a meuire. Coma arzultà dla nen mantenibilità dël sistema dij cas nominaj dapress a sò cambiament fonétich, ël volgar latin a l'é passà da esse na lenga motobin sintética a esse na lenga analìtica, andova la posission dle paròle ant la frase a resta n'element fondamental dla sintassi. Provoma a consideré lòn che l'avej smonù la final /m/, l'avej smonù la longhëssa fonémica dle vocaj e ël passagi ëd son da AE /ai/ a E /ɛ/ a l'abia ëmnà për un tìpich nòm dla prima declinassion (ch'a varda la tàola). A eliminé ij cas d'aotut a l'é rivasse mach viaman. Ël vej fransèis as mantnìa anco' na distinsion antra nominativ/travers (ciamà cas-sujet/cas-régime); sòn a l'é dësparì dël sécol ch'a fa XII ò da col sécol ch'a fa XIII, a sconda dal dialèt. Ëdcò ël vej ossitan as mantnìa na distinsion parej, com ch'a fasìo vàire lenghe dël Reto-Romanz fin-a a pen-a chèich sécol fa. Ël rumen a l'ha mantnusse un cas genitiv/dativ fin-a al dì d'ancheuj, ansema a dij fòssij dël cas vocativ. Fòssij dël vocativ a resto ëdcò ant ël napoletan: pr'esempi Vince' për Vincenzo. Tìpiche finaj piemontèise Nòm Aget. e determinativ sing. plur. sing. plur. m giardin giardin bon bon m castel castej bel bej f fomna fomne bon-a bon-e n euv euv bon bon La distinsion antra nùmer singolar e plural a l'é stàita marcà an doe manere ant le lenghe romanze. A nòrd e òvest ëd la linia La Spessia-Rìmin, ch'a cor antravers l'Italia setentrional, ël singolar për sòlit as dëstacava dal plural për via ëd na final -s, ch'a-i era ant ij vej acusativ pluraj dij nòm mascolin e fomnin ëd tute le declinassion. A sud e est ëd la linia La Spessia-Rìmin, la distinsion as fasìa an cambiand le vocaj finaj, coma ant l'italian e ant ël rumen stàndard modern. Sòn a mantnìa e a generalisava le distinsion ch'a restavo marcà ant ij nominativ pluraj dla prima e sconda declinassion. Ël dësvlup dël piemontèis a l'ha peui mnà ij nòm mascolin ad avej na declinassion an -Ø (visadì veujda) tant al singolar che al plural. Sòn a fa an manera che ël nùmer d'un sostantiv mascolin për la pì part dle paròle piemontèise genite as peula capisse mach da 'nt ël contest, pr'esempi da 'nt l'artìcol ò pura dal verb. Le paròle mascolin-e che an piemontèis a ven-o declinà con na terminassion nen -Ø a son donca dj'amportassion ch'a dovrìo regolarisesse, tanme ch'a son dj'amportassion j'agetiv fomnin nen declinà. Ant ël piemontèis dl'età ëd mes as declinavo al fomnin 'cò fin-a ij cognòm dle fomne, costuma che adess a resta mach pì an chèich bogh, coma Cherasch. Coma possìbil fòssil dël néuter, an piemontèis a-i resta ëdcò la declinassion dij nòm e dj'agetiv mascolin ch'a finisso an -L, ch'a ven-o declinà con plural an -J. La chërsùa dle preposission Ël droché dël sistema dij cas nominaj a l'ha vorsù dì che ij travaj ëd sintassi che ës sistema-sì a fasìa a l'han dovù fesse për mojen ëd preposission e dj'àotre paràfrasi. Ste partìcole a son viaman montà ëd nùmer, maraman che sempe pì 'd neuve a vnisìo a formesse ën ancrosiand l'un-a con l'àotra cole veje. Le lenghe romanze ch'a son formasse a son ampinisse ëd partìcole coma lë spagneul donde, "andova", dal latin de + unde, ò ël fransèis dès, "da", da de + ex ò pura dans, "in" da de intus, "d'andrinta", con j'equivalent ëspagneuj e portughèis desde da de + ex + de. Lë spagneul después e ël portughèis depois, "dapress" a rapresento de + ex + post. Cheidun-a dë ste neuve partìcole a l'era già rivà ant ij test literari dël tard imperi; ël fransèis dehors, lë spagneul de fuera e ël portughèis de fora ("da fòra") a ven-o tuti da de + foris (Rumen "afară" ad + foris), e i-j trovoma già ant jë scrit ëd San Giròni si quis de foris venerit ("se cheidun a ven da fòra"). Esempi: Dëmentrè che ël latin a l'era antramentr ch'as ësmonìa sò sistema dij cas, le preposission a l'han anandiasse a chërse për ampinì ël veujd ch'as formava. Ant ël parlé latin, la preposission ad con n'acusativ dapress as anandiava a dovresse coma dativ. Latin clàssich: Iacōbus patrï librum dat.—Giaco a-j da ël/un lìber a sò pari. Volgar latin: ´Jacọmọs ´lẹvrọ a ´patre ´dọnat.—Giaco a-j da ël/un lìber a sò pari. Tanme ch'a-i rivava col dativ an cors dë sparission, ël parlé latin dle vire al pòst dël genitiv andebolì a butava un de con n'ablativ dapress. Latin clàssich: Iacōbus mihi librum patris dat.—Giaco am da ël/un lìber ëd sò pari. Volgar latin: ´Jacọmọs mẹ ´lẹvrọ dẹ ´patre ´dọnat.—Giaco am da ël/un lìber ëd sò pari. ò pura Volgar latin: ´Jacọmọs ´lẹvrọ dẹ ´patre a ´mẹ ´dọnat.—Giaco am da ël/un lìber ëd sò pari a mi. J'adverb Ël latin clàssich a l'avìa vàire sufiss diferent për fé n'adverb da 'nt n'agetiv: carus, "car", a formava care, "ant na manera cara"; acriter, "da gram", da acer; crebro "soèns" da creber. Tuti sti sufiss derivativ a son drocà ant ël volgar latin, andova j'adverb as formavo ën giontand la forma fomnin-a d'ablativ mente, che an prinsipi a restava l'ablativ ëd mentis, e donca a vorìa dì "con na _____ ment". Parèj velox ("svicio") al pòst dë fé velociter ("an pressa") a l'é vnùit veloce mente (con un sust original ëd "con na ment ësvicia"). Sòn a spiega la régola squasi anvarianta ch'a forma j'adverb regolar ant le lenghe romanze: a basta gionté ël sufiss -ment(e) a la forma fomnin-a dl'agetiv. Ste paròle che an prinsipi a restavo separà a son ëvnùite unìe an squasi tute le lenghe romanze. Ës cambiament-sì a l'era dapress a rivé già ant ël prim sécol aGC, e la costrussion as treuva già vàire vire an Catul, col cas pì fiamengh an Catullus 8: “ Nunc iam illa non vult; tu, quoque, impotens, noli Nec quae fugit sectare, nec miser vive, Sed obstinata mente perfer, obdura. Adess chila at veul pa pì; e 'cò ti it peule pa pì vorejla, e gnanca deje dapress s'a la cor via, ò pioré miseria, ma pitòst tiré anans con n'andi ostinà, esse pì dur! ” —Catullus 8 A va notà che an piemontèis ës process ëd formassion dij sufiss a l'é pa mai rivà. J'amportassion fransèise an -man (notaman, vitman, viaman, dosman, maraman e via fòrt) për tant che al dì d'ancheuj as ten-o për corete a resto sempe motobin giovne, e cole da 'nt l'italian as consìdero ëd registr motobin bass (tut lòn ch'a finiss an -ment). Ël process piemontèis d'adverbialisassion a l'é andassne daspërchiel ën travajand ant sle perìfrasi clàssiche. L'italian notevolmente, s'as veul nen dovré ël franseisism ëd registr literari notaman, a resta donca mach esprimìbil an forma coreta coma an manera notévola ò pura da na mira notèvola. An contrast a l'evolussion romanza pì spantià, ël piemontèis a l'ha dësvlupà na gran varietà ëd perìfrasi adverbiaj, basà ansima a "andi", "mira", "manera" e via fòrt. Ij vèrb Da 'nt ij cambiament fonétich ch'a l'han smangià ël sistema dij cas latin le forme verbaj a l'han patì motobin manch che nen cole sostantivaj. A tuti j'efet, un verb ativ an spagneul (ò an qualsëssìa àotra lenga romanza moderna) a-j resta anco' motobin davsin a sò cé latin. Un dij fator ch'a l'ha salvà ël sistema dj'anflession verbaj a l'é la fòrsa lessical dle posission tòniche dël volgar latin, che soèns a l'ha mnà a tramudé l'acent an posission silàbiche diferente a sconda dla forma coniugà, ën arpiassand la fonsion dj'acent déboj dla forma clàssica. Parèj, contut che le forme a l'abio tirà anans a cambié da na mira fonética, le distinsion antra forme coniugà a son restà basta fòrte da nen ëmné a droché tròp le distinsion. Pr'esempi, an latin le paròle për "i veuj bin" e "i voroma bin" a restavo amō e amāmus (ël verb latin amare an piemontèis a l'é peui drocà d'autut). Për via che la A tònica a l'ha esità ant un ditongh an vàire anvironament dël vej fransèis, la lenga arzultanta a l'ha pijàit (j')aime për ël prim e (nous) amons për ël darié. Për tant che vàire fonema a sio stàit drocà an tuti e doj ij cas, ij doj diferent ëschema tonaj a l'han giutà a manten-e la diferensa antra 'd lor, contut che dle vire a fene le spèise a sia stàita la regolarità dla forma. Anfluense anvers a la regolarisassion a l'han chèich vira limità l'efet (la forma moderna fransèisa a resta nous aimons), ma an tute le manere chèich verb modern a l'ha mantnù soa nen regolarità, coma je viens ("i ven-o") a confront a nous venons ("i vnisoma").. An piemontèis ël process a l'ha mnà a vàire forme nen regolar dla prima coniugassion ch'a son restà an paralel a cola regolar, pr'esempi (mi) i fom e (mi) i faso. N'àotr ansema ëd cambiament ch'a l'era già anandiasse dël prim sécol aGC a tocava ël droché ëd chèich consonant final. Na sgrafignura ëd Pompei a dis quisque ama valia, che an forma clàssica a sarìa quisquis amat valeat ("bon pro a chi ch'a veul bin"). Ant ël temp passà, vàire lenghe a l'han generalisà la final -aui, ch'a fasìa la pì part dël travaj ant la prima coniugassion. Sòn a l'ha mnà a un dësvlup pitòst dròlo; da na mira fonética sta final a l'é stàita tratà coma ditongh /au/, pitòst che coma na sequensa con na semivocal /awi/, e soèns ël son /w/ a l'é stàit drocà e a l'ha pa pijàit part a lë spostament ëd son da /w/ a /β̞/. Parèj ël latin amaui, amauit ("(mi) i l'hai vorsù bin; (chiel/chila) a l'ha vorsù bin") an vàire pòst a l'han dàit ël pròto-romanz *amai e *amaut, dont a son ëvnu-ie pr'esempi lë spagneul amé, amó, ël portughèis amei, amou. Sòn a peul fortì che ant ël parlé sti cambiament-sì dla coniugassion a sio rivà anans ch'a-i drochèissa la /w/. L'evolussion dle lenghe gal-itàliche (dont ël piemontèis a fa part) a l'ha peui ëmnaje a droché d'autut sò passà lontan, con na dinàmica che i s-ciaireroma an detaj pì anans. N'àotr gran cambiament sistémich a l'ha tocà ël temp futur, che an volgar latin a l'é armodelasse ansima al dovré dij verb ausiliar. Sòn a peul esse rivà për via che ël fondse an fonética dle /b/ e /w/ antërvocàliche a l'avìa mnà le forme dël futur coma amabit a vnì mideme al passà amauit, ën generand na confusion ch'a ventava arzòlve an chèich manera. Na neuva forma ëd futur a l'é basasse ant sël verb ausiliar habere, *amare habeo, da na mira literal "vorèj bin (mi) i l'hai". Sòn a l'é peui ëvnùit na forma ëd sufiss ant ij romanz ossidentaj ch'a së s-ciàira anco' ant le forme moderne ëd "(mi) i vorereu bin": fransèis: j'aimerai (je + aimer + ai) < aimer ["vorej bin"] + ai ["(mi) i l'hai"]. portughèis: amarei (amar + [h]ei) < amar ["vorej bin"] + hei ["(mi) i l'hai"] spagneul e catalan: amaré (amar + [h]e) < amar ["vorej bin"] + he ["(mi) i l'hai"]. italian: amerò (amar + [h]o) < amare ["vorej bin"] + ho ["(mi) i l'hai"]. Notaman anteressant coma sòn a fortissa che l'evolussion fonética sdobià dël present dël verb "avèj" piemontèis "(mi) i l'heu"/(mi) i l'hai" a sia pì veja d'ës process-sì, e che a l'abia donca peui dàit n'evolussion paralela dle doe forme ëd futur an -AI e -EU (coma i fareu ò pura i farài). Ës process d'ausiliarisassion a l'ha tirà anans col passà ant le lenghe gal-itàliche, ën ëmnand an prinsipi dël sécol ch'a fa XVIII a droché d'autut ël passà lontan piemontèis, e mantnisend mach pì ël passà basà ant sj'ausiliar "esse" e "avèj". La sèrnia antra "esse" e "avèj" për ij temp passà piemontèis a l'é rivà an temp ëd bassa comunicassion sossial, ën dasend dij sistema diferent, che a peulo esité tant an "(mi) i l'hai/heu dit" che an "(mi) i son dit", a sconda dij dialèt. Për ël futur, la forma ausiliarisà con "avèj" a l'é restà an paralel a cola sufissialisà, ën dasend la forma "(mi) i l'hai/heu da [anfinì dël verb]" ch'a esprim n'angagg për l'avnì, ansema al fòssil d'ablativ "venta" (da na mira literal "ën avend da") ch'a l'é peui ëstàita arnalisà an forma verbal con mach na tersa përson-a singolar (për present, condissional, passà, amperfet e futur). Na forma neuva ëd temp condissional (distinta dal congiuntiv) a l'é 'cò chila dësvlupasse ant la midema manera (anfinì + forma coniugà ëd habere). La question che finaj dël futur e dël condissional a fusso na vira dle paròle daspërlor as ës-ciàira anco' bin an portughèis, andova an sti temp-sì ij përnòm oget clìtich as taco coma anfiss antra la rèis dël verb e soa final: "I vorereu bin" (eu) amarei, ma "It vorereu bin" amar-te-ei, da amar + te ["ti"] + (eu) hei = amar + te + [h]ei = amar-te-ei. A l'anvers dla vita milenaria dël sistema verbal ativ, ch'a l'é rivà a 6000 agn d'evolussion conossùa, la vos passiva sintética a l'é tut afàit drocà ant ël romanz, e a l'é stàita arpiassà da dle forme ëd perìfrasi verbal, formà n'alternativa da: un partissipi passiv ch'a-i ven dapress a na vos dël verb "esse" (ch'a resta la solussion pì spantià) "vnì" (ch'as dòvra tant an piemonteis che n'italian) na forma ampërsonal arflessiva pì un përnòm passivisant. Còpula La còpula dël latin clàssich a l'era esse, e parèj a l'é restà an piemontèis. A l'é però evolusse ant la pì part dle lenghe romanze ant l'*essere dël volgar latin ën tacand -je an coa a la forma clàssica ël sufiss regolar dj'anfinì "-re"; sòn a l'ha dàit l'italian essere e ël fransèis être ën passand për ël pròto-gal-romanz *essre e vej fransèis estre. (Le forme spagneule e portughèise ser a ven-o da sedere, visadì "sté setà", e ël rumen a fi a ven da fieri visadì "vnì"). Comsëssìa, ant ël volgar latin as dovrava ëdcò na sconda còpula stare, che an prinsipi a vorìa mach dì "sté/sté an pé" për denoté në stat transitòri. Visadì che *essere a stava për l'essensa, dëmentrè che stare a dava lë stat. La forma stare a l'é evolvusse peui ant lë spagneul e portughèis estar e ant ël vej fransèis ester (tuti e doj ën passand për *estare), dëmentré che italian e lenghe gal-itàliche a l'han mantnù la forma original latin-a. Ël passagi semàntich ch'a jë sta sota a st'evolussion-sì as peul descriv-se dal pì al manch parèj: un parlant clàssich latin a podìa dì (sòn pr'esempi, che ël latin clàssich an pràtica a l'era limità squasi mach a lë scrive e a la retòrica): vir est in foro, për dì che "l'òmo a l'é al mërcà". La midema espression an volgar latin a l'avrìa sonà *(h)omo stat in foru, ën gavand via est (da esse) për buté stat (da stare), përchè "sté" a smijava ch'a fussa lòn che la përson-a a la fasìa. Ël dovré dë stare ant ës cas-sì a sarìa stàit giust ën tnisend present che la përson-a a la "stava drita", ma motobin prest ël passagi da essere a stare a l'ha tacà a spantiesse viaman dë pì, fin che a la fin dle fin essere a l'é mach pì dovrasse për le qualità naturaj ch'a peulo pa cambié. Sòn contut ch'as peula obietesse che an espression coma lë spagneul la catedral está en la ciudad ("la gesia a l'é an sità") a-i sia motobin pòch ch'a peul cambié, ma an spagneul tute le locassion as fan con estar. Dëdsà dj'Alp ël midem ësmonse dël sust transitòri dë "stare" a l'ha mnalo a indiché n'adressa fissa ëd residensa pitòst che na locassion dël moment e le locassion spassiaj (ëdcò da mira metafòrica) soèns an piemontèis a l'han pijàit l'andi a dovré "resté", pitòst che "esse" ò "sté". An fransèis le doe forme dësvlupà dij verb estre e ester a son fondusse ant la tarda età ëd mes, na vira che la "s" a l'é drocà da 'nt le paròle ch'as anandiavo për est-. Sta dinàmica a l'ha esità ant ël fransèis modern être e ant la forma oscura *éter, ch'a l'han finì për fondse ant un-a sola. Arferiment Për savejne dë pì József Herman Vulgar Latin (trans. by Roger Wright, Pennsylvania State University Press, 2000) a l'é un bon ësgoard complessiv ansima a ij cambiament fonològich, morfològich e lessicaj ch'a l'han ëmnà al Volgar Latin e al Pròto-Romanz. N. Vincent: "Latin", in The Romance Languages, (M. Harris and N. Vincent, eds., Oxford Univ. Press. 1990, ISBN 0-19-520829-3) 'cò chiel a l'ha na bon-a discussion dla question, comprèis ij cambiament ëd sintassi. Peter Boyd-Bowman From Latin to Romance in Sound Charts a smon na gran partìa ëd dat ch'a-j dan dapress a ij cambiament ch'a l'han ëmnà le paròle latin-a a dësvlupesse an sò equivalent romanz. The introductory grammatical section contained in K. P. Harrington, J. Pucci, and A. G. Elliott, Medieval Latin (2nd ed., Univ. Chicago Pres, 1997, ISBN 0-226-31712-9), andova as discut dj'aspet ëd vocabolari, ortografìa e ëd cambiament gramatical dël tard latin coma as treuvo ant le sorgiss testoaj. L. R. Palmer The Latin Language (repr. Univ. Oklahoma 1988, ISBN 0-8061-2136-X) a l'é na stòria generala dla lenga latin-a da 'nt ij prim monument al dì d'ancheuj. A conferma che vàire aspet dël prim romanz, ch'a dovrìo nen ess-ie stait ant ël latin clàssich, a-i ero però già ant ij test antich. T. G. Tucker Etymological Dictionary of Latin (Halle, 1931, repr. Ares Publishers, 1985, ISBN 0-89005-172-0) a l'é un vej tentativ da marché le rèis etimològiche dle paròle latin-e. A. L. Sihler New Comparative Grammar of Greek and Latin (Oxford, 1995, ISBN 0-19-508345-8) na gramàtica compativa dij darié temp, ch'a smon un tratament etimològich basà ant sle variant pì veje dla lenga. Walther von Wartburg Französisches Etymologisches Wörterbuch (in German and French, 1928-) a l'é n'euvra motobin granda e dura da lese, che coata l'etimologìa dle paròle fransèise e ossitan-e ant ël mìnim detaj, can un përfond d'anformassion ansima ël dësvlup lessical dël volgar latin. A-i son vàire lìber ch'a coato ij cambiament rivà antra latin e lenghe romanze spessìfiche, antra j'àotri: për ël fransèis, Glanville Price The French language: present and past (Grant and Cutler, 1984) ch'a resta na fiamenga descrission generala dle diferense fonològiche, morfològiche e sintàtiche antra latin e fransèis modern; Mildred K. Pope From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology, (Manchester University Press, 1934), a l'é na gramàtica d'arferiment etimològich pì veja, ch'as concentra pì che d'àotr ant sëj cambiament ëd son; William W. Kibler An Introduction to Old French 'cò chiel a smon na bon-a descrission dij cambiament ëd son ch'a l'han ëmnà al vej fransèis. për lë spagneul, Ralph Penny A History of the Spanish Language (Cambridge Univ. Press, 2002) con motobin ëd detaj ansima a ij cambiament ëd son ch'a l'han ëmnà a la formassion dlë spagneul. për ël portoghèis, Edwin B. Williams From Latin to Portuguese: Historical Phonology and Morphology of the Portuguese Language (Univ. of Pennsylvania Press, 1968) a l'é l'arferiment ëstàndard për jë studios dla lenga, e a smon motobin gran detaj. për l'ossitan, William D. Paden An Introduction to Old Occitan a resta na bon-a presentassion dij cambiament ch'a l'han ëmnà al vej ossitan. (A comprend ëdcò un glossari ëd 150 pàgine ëd tuti la terminologìa dovrà ant ël lìber midem, con gran anformassion etimològica për minca un ëd lor.) Vardé ëdcò Cantar de Mio Cid Andvinaja Veronèisa Copula romanza Lenghe romanze Anliure esterne An Introduction to Vulgar Latin ëd C.H. Grandgent Latin at the End of the Imperial Age ëd Dag Norberg Verbix për la coniugassion dij verb volgar latin.

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi