Carlo Vidua
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Viagiator. Gioventura[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'era fieul dël cont ëd Consan Pio Geronimo Vidoa, che dël 1814 a l'é stàit prim segretari dë Stat për j'afé interior ant ël prim ministé apress la restaurassion dël Regn ëd Sardënia, e 'd Mariana Gambera: soa mare a l'é peui mòrta quatr agn apress che chiel a l'é nassù, donch Carl a l'é stàit anlevà da la manastra Enrichëtta d'Ajan e daj genitor grand Pàul e Fabrissi Gambera, an particolar ël pare grand Fabrissi a l'ha passàje la passion ëd soa vita, viagé. A l'é stàit istruì dal magìter privà reverend Ignassi ëd Gioann. Dël 1804 a l'ha tramudà a Turin për studié lej con l'abà Luis Besson. Doi agn dòp a l'é rintrà ant la "Società dij Concord", sìrcol coltural dont a l'ero sòcio a col temp-là dcò "Luigi Provana del Sabbione|Luis Provan-a dël Sabion]], Céser Balb, Ferdinand Balb, Robert Taparej d'Asej, Casimir Massimin e Luis Ornà. La Società dij Concord a l'avìa 'mé magìster e barba spirituaj ël pare ëd Céser, Pròsper Balb, e Gianfransesch Galean Napion e Tomà Valperga Caluso. Viage[modìfica | modifiché la sorgiss]Carl Vidoa ëd Consan a l'ha anandià soa serie 'd viage dël 1809, quand a l'é andàit a Nissa Marìtima e an Provensa, anté a l'era stàit Francesco Petrarca, e peui a l'ha andàit a Génoa, a Fiorensa e a Roma, Milan e Gëneva e a l'é andàit a Paris dël 1814 pen-a ch'a l'é robatà Napoleon. Dël 1818 Vidoa a l'ha fàit ën longh vige ant ël Nòrd-Euròpa për Londra, la Svessiae donch la Russia: a San Peroborgh l'ambassador piemontèis Còt ëd Brusasch a l'ha presentàlo al zar Lissànder I. Dagià che a l'Egit a l'era anteressà, a l'ha andàie ant ën longh viage travers ël Caucàus e peui, për ël Mar Nèir, a l'é rivà a Smirne, dond a l'ha pijà la nav vers Lissandria d'Egit, anté a l'ha dësanbarcà dël 1819.  Da ël Càiro, doa a l'ha contatà ij cònsoj fransèis e anglèis Bernardin Drovet e Henry Salt, për n'ann e mes a l'ha esplorà l'Egit da nòrd a sud, da lë sboch dël Nil a la Nubia, an trascrivend tante scrite gravà e cujend na cita colession, dont doe làpide nubian-e, che a l'ha spedì an Piemont. A l'ha tratà 'l cat për cont dël goern piemontèis la granda cujìa d'oget dël vej Egit ëd propietà dël cònsol fransèis Drovet, che a l'era al servissi dla Fransa ma a l'era canavzan. A la fin dël 1823 l'acòrd a l'é signasse e cla colession a l'é stàita la prima partìa d'oget che a l'ha costituì 'l Musé Egissi ëd Turin. Dj'agn apress Jean-François Champollion a l'ha sercalo për d'agiut an soa spedission an Egit për cont dij fransèis, ma Vidoa a l'era già leugn an d'àutri viage. Apress ën pàir d'agn an Piemont, Vidoa a l'ha decidù 'd visité l'América e a l'é anbarcasse dël 1825 da Bordeaux vers jë Stat Unì. Dòp quarantetré dì 'd navigassion a l'é rivà a New York ël 9 Avril 1825. A vìsita Fildelfia, Boston e la capital Washington, anté a l'ha podù conòsse 'l pressident John Quincy Adams. L'11 Giùgn Vidoa a l'era a Montpelier, Vermont, residensa dl'ex-pressident James Madison, anté a ancontra, oltra che Madison, 74 agn, l'ex-pressident James Monroe. Ël 14 Giugn a l'era a Monticello, andoa a vëdd torna tùit ij tre pressident, Quincy Adams, Madison e Monroe. A ven amis ëd Thomas Jefferson, ch'a l'avìa 82 agn. A Stémber, a Boston, a rëscontra l'ex-pressident John Adams, ch'a l'avìa 90 agn. Durant ës longh viage Vidoa as anteressa a le comunità quàcre, an cujend d'informassion, ëd giornaj e 'd lìber su lor. An Euròpa a riva la granda colession dël viagiator, ancheuj guernà a l'Academia dle Siense ëd Turin. A l'é passà an Canadà, e tornand a sud a l'ha navigà ël Mississippi për salpé da la Luisian-a vers ël Méssich, andoa a l'é stàit për n'ann e a l'ha cujì 'd material për scrive na "Stòria dla Rivolussion dël Méssich". Carl Vidoa a l'é maj pì rintrà an Piemont-Sardënia. Tornà an Euròpa da l'América, ël viagiator a l'é stàit a Bordeaux dël mèis d'Avril, ma a l'é nen tornà dal pare dòp ch'a l'ha rusà motobin con chiel ant dle litre, quand a l'é considerasse 'n fieul scassà da ca e a l'ha scrivù a la seur Luisa 'd vorj fé l'ùltim viage, an Orient, e peui chité. Ël 17 Novémber 1827 a l'é rivà an India, a Kolkata, anté a l'é stàit arseivù dal goernator anglèis sor Amherst. Peui, partì vers Singapor, a l'ha corù arlongh le coste dla Cin-a e a l'é tornà vers le Filipin-e. L'ann dòp a l'ha visità l'Indonesia e la Neuva Guinea, fin-a che 'l gest inantivist ëd vaité tròp davzin ën volcan dl'isola ëd Celebes, ancheuj Sulawesi, a l'é stàit fatal për chiel: le brusure a l'han blëssalo tant che a l'han massàlo le gangren-e an sla barca ch'a lo portava a Ambon, sj'ìsole Moluche. Soe reste a son stàite portà an Piemont, anté ch'a son ancor ancheuj guernà ant la cesa ëd San Morissi a Consan. Làssit[modìfica | modifiché la sorgiss] Carl Vidoa ëd Consan a 'ha lassà na granda ardità d'oget e 'd lìber cujì durant sòj viage. A son guernasse dzortut sòj nòtes, ùtij për savej tut ëd soe esplorassion. J'ardité diret ëd Carl Vidoa a son stàit sò cusin Luis Leard e sò pare Pio Vidoa ëd Consan. Na part dle colession dël viagiator, fàita da 'd nòtes, lìber e d'oget, a l'é guernà an soa sità 'd nàssita, Casal Monfrà. J'àutre archeujte a son stàite donà da j'ardité a l'Academia dle Siense ëd Turin dël 1833 e dël 1840. Ant la donassion dël 1833 dël pare Pio Vidoa a l'Academia dle Siense a son stàit donà "lìber, còdes manoscrit, oget dë stòria natural, d'arme veje e moderne, antiquarià e 'd ròbe parèj cujìe an sòj longh viage dal cont Carl, sò fieul". A-i ero pì che 1200 volum d'euvre stampà e manoscrite sël Méssich, jë Stat Unì d'América, le Filipin-e, la Cin-a; e ancor ëd disegn, mape, portràit, giornaj e d'oget dle costume dij vari pòpoj. Luis Leard, dël 1840, a l'ha furnì 'l prim don ëd Pio Vidoa an lassand a l'Academia dle Siense "la resta dij lìber cujì e dij manoscrit scrivù duran sòj longh viage dal cont". La "Librerìa American-a" a l'é stàita la part pì amportanta ëd sò làssit. Ant le litre del viagiator, samblà e publicà da Céser Balb dël 1834, as treuvo d'anteressante neuve dla passion bibiòfila ëd Vidoa, ch'a arcomanda tanta atension a soa archeujta; dl'Avril 1827 a l'ha scrivù al pare da Bordeaux për avej ëd neuve: "I bramo 'd savèj s'a son rivà j'archeujte spedìe d'América. Set cassie da jë Stat Unì, doe dal Méssich, tute partìe da New York". Dòp ël viage ant jë Stat Unì soa "librerìa american-a" a contava anviron 1300 tìtoj. As peul fé la comparision con la librerìa dël British Museum ëd Londra (considerà la pì sgnora 'd lìber american an Euròpa) che a contava mach na milen-a 'd tom. |
