Neuv Testament
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Ël Neuv Testament as presenta coma na granda arflession an sël cristian e an sël comportament che cheil-sì a dev ten-e. Orìgin e formassion[modìfica | modifiché la sorgiss]La prima comunità cristian-a a l'era formà da ebreo ch'a l'ero nen bin cossient d'anandié na neuva religion.
Cand ch'as cujìo ansema për fé memòria dl'arsuression ëd Gesù a lesìo ij lìber sacrà dj'ebreo, visadì lòn ch'al di d'ancheuj ij cristian a ciamo Vej Testament.
Për conòsse l'ansegnament ëd Gesù ëd Nàsaret, dont a l'é rivane gnente dë scrit, ij prim cristian as adressavo a j'apòstoj, ch'a l'ero ij testimòni ëd lòn che Gesù a l'avìa dit e fàit. J'aotor[modìfica | modifiché la sorgiss]La pì part ëd costi lìber e litre a l'ero ascrivù, an manera direta o indireta, a apòstoj, dont ël crédit ant le cese cristian-e a l'era fòra ëd discussion.
Ëd costi lìber as në fasìo dle còpie per fele circolé ant le vàire cese.
A ven-o a creesse donca dj'arcòlte dë scrit.
Sòn però a ampediss pà che l'ansegnament ëd Gesù a fussa tramandà ancora a vos e che costa tradission oral a l'èissa soens pi 'd pèis che cola scrita. Ël cànone dël Neuv Testament[modìfica | modifiché la sorgiss]La formassion dël cànone[modìfica | modifiché la sorgiss]Donca, ant la prima metà dlë II sécol a circolavo ant le comunità cristian-e djë scrit originaj ch'armontavo, an manera pì o meno direta, a j'apòstoj, dle còpie ëd costi scrit, djë scrit ascrivù faossman a j'apòstoj e djë scrit ch'a armontavo nen a j'apòstoj ma a l'avìo squasi ël midem crédit.
D'àotra part, coj ch'a podìo testimonié an sl'atribussion ëd costi scrit a l'ero squasi tuti mòrt e a l'era an camin ch'a piava l'andi ël moviment gnòstich, dont un di pì amportant arpresentant a l'era Marcion.
Conforma a Marcion l'ansegnament ëd Gesù a comportava d'arfudé d'aotut ël Vej Testament, ëdco përchè cost-sì a sarìa stàit manipolà.
A arfudava ëdcò j'evangeli ëd Maté, March e Gioann; da col ëd Luch a scancelava le conte dl'anfansia e tuti j'arciam a la corporeità ëd Gesù (che jë gnòstich a arfudavo).
Marcion a l'é stàit ël prim a stabilì na lista ëd lìber d'andoa tiré, second chiel, la vera dutrin-a cristian-a.
Soa lista a contnìa l'evangeli ëd Luca (ant la version rangià da chiel) e des litre ëd Pàol (a arfudava cole pastoraj). Ij criteri ëd canonicità[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij criteri che le cese a l'han dovrà për fissé la lista dij lìber a l'ero dzortut lStamp:'eclesialità e lStamp:'apostolicità; cand l'apostolicità a l'era nen sigura, as arcorìa a la tradissionalità. L'eclesialità[modìfica | modifiché la sorgiss]A son ëstàit soasì tanme lìber ofissiaj coj ch'a l'ero lesù ant la liturgìa da tute (o squasi) le comunità che a-j conossìo. La rason për costi lìber d'esse lesù a sta ant lë scond criteri. L'apostolicità[modìfica | modifiché la sorgiss]A son ëstàit soasì coj lìber ch'as chërdìo a l'èisso a soa sorgiss - an manera direta o indireta - j'apòstoj: la nòrma ëd fé a stasìa nen ant lë scrit, ma ant la testimoniansa apostòlica che a l'era stàita fissà ant lë scrit. Se l'apostolicità a l'era nen sigura as arcorìa al ters criteri. La tradissionalità[modìfica | modifiché la sorgiss]A son ëstàit soasì coj lìber ch'a l'ero conforma a la tradission oral e a son ëstàit arfudà coj lìber ch'a smonìo la përson-a ëd Gesù an manera diferenta da lòn che ij cristian a conossìo an avenda scotà la predicassion dj'apòstoj e 'd sò dissìpoj: la nòrma ëd fé a l'era l'ansegnament ëd Gesù tramandà da la tradission oral dle cese. Ël cànone muratorian[modìfica | modifiché la sorgiss]La pì antica lista ëd lìber canònich ch'a sia rivane a l'é ël cànone muratorian. Compilà anviron dël 180 da n'aotor ch'i conossoma nen ant un latin grossé, a l'é stàit dëscoatà ant ël 1740 da Ludovico Antonio Muratori ant la Biblioteca Ambrosian-a ëd Milan. La lista a conten 23 lìber: a-i manco la litra a j'ebreo, la litra ëd Giaco, na litra ëd Pé e na litra ëd Gioann. Le controversie an sël cànone[modìfica | modifiché la sorgiss]Tra 'l III e 'l V sécol a-i é staje torna un perìod ëd discussion an sij lìber ch'a dovìo rintré ant ël cànone.
Già da la fin dël IV sécol ij dùbit a së s-ciairisso: an orient con la litra pascal nùmer 39 d'Atanasi, vësco ëd Lissandria, dël 367; an ossident con ël sìnod ëd Roma dël 382, sota Damasi.
A ven-o acetà coma canònich 27 lìber stimà d'orìgin apostòlica.
La midema lista a l'é stàita confermà ëd fasson indipendenta për la provinsa dl'Àfrica da na serie 'd sìnod, dël 393 a Hippo Regius e dël 397 e 419 a Cartàgin, sota la guida d'Agustin. Lista dij lìber dël Neuv Testament[modìfica | modifiché la sorgiss]Sì da press a-i é la lista dij 27 lìber dël Neuv Testament, con l'aotor e le dàite pì probàbij ëd soe redassion.
Tuti costi lìber a son ëscrit an grech. La trasmission e l'arcostrussion dël test[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij test originaj dij lìber dël Neuv Testament a son nen rivane. Për arcostruì ël test a l'adoss as arcor dzortut aj manoscrit antich, visadì a le còpie che viaman as son fàite prima dl'anvension dla stampa, ma ëdcò a le tradussion antiche e a le sitassion dij Pare dla cesa. Ij manoscrit[modìfica | modifiché la sorgiss]A-i në i-é pì 'd 5500, da lë II sécol al sécol ch'a fa XV. Ij manoscrit as divido an doe categorìe, conforma al material dont a son fàit: papir e bërgamin-e.
Ij prinsipaj còdes majùscoj (ciamà onsaj, dagià che le litre a l'han apopré la dimension ëd n'ongia) an bërgamin-a a son:
A venta noté che ël temp ch'a-i passa an tra ël test original e ij manoscrit pì vej ch'i l'oma a l'é pì curt che për tuti j'àotri lìber antich. Le version antiche[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël Neuv Testament a-i son vàire tradussion an lenghe antiche fàite ant ij prim sécoj dël cristianésim. Tra le pì amportante a-i son:
Da già che le tradussion antiche a son fàite girand a la litra, a l'é possìbil armonté al test ch'a-i é a l'adoss. Le sitassion dij Pare dla cesa[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Neuv Testament a l'é stàit sità e comentà tant da jë scritor cristian dij prim sécoj (II-IX) ch'as pensa che se as në perdèissa ël test as podrìa arcostruilo da le sitassion dij Pare. Le variant e la crìtica dij test[modìfica | modifiché la sorgiss]Bele che ij document antich ch'i l'oma a son motobin ëvzin a j'originaj, a në smon-o nen tuti l'istess test, ma al contrari a-i son vàire diferense an tra 'd lor, ch'a son ciamà variant. Sòn a l'é dovù a la fasson dë scrive ij test antich: a man e soens sota detatura. Ant ij test dël Neuv Testament a-i son apopré 250.000 variant, ansima a 'n total d'apopré 150.000 paròle. Soens a-i son diverse variant ëd na midema paròla o frase; la pì part ëd coste a son mach ëd forma literaria e a toco nen ël sust. Variant ch'a toco ël sust ëd na frase a-i në j'é apopré 200, dont mach na quindzen-a vreman amportante. La crìtica dij test, che a l'é la siensa ch'as anteressa a l'arcostrussion ëd test antich ch'a son rivane mach a travers ëd còpie, a l'ha motobin travajà ant ël darié sécol e mes për armonté al test original dël Neuv Testament, e al di d'ancheuj i pudoma fortì che ël test ch'i l'oma a l'é con bon-a probabilità col genit ëd j'autor e con na sicurëssa scasi total ch'a l'é ël test dovrà da le comunità cristian-e dël III sécol. An efet, già daj prim sécoj, vàire scòle e savant cristian a l'han travajà a pronté dij test crìtich, j'ansidite recension.
Le pì arnomà e prestigiose a son la recension K (dita antiochen-a) e la recension H (esichian-a o lissandrin-a), ch'a conten ij còdes pì autoritativ. Ij géner literari[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Neuv Testament a archeuj vàire géner literari: j'evangeli a formo un géner literari autònom; le litre a fan part dël géner epistolar; ël lìber dStamp:'Arvelassion a l'é ël pì amportant esempi ëd literatura apocalìtica. Le tradussion[modìfica | modifiché la sorgiss]L'amportansa dël Neuv Testament a l'ha fàit sì che ij sò lìber a sio stàit girà an squasi tute le lenghe dël mond, antiche e moderne. Neuv Testament an piemontèis[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël prim document che i conossoma, scrit ant un piemontèis arcàich, a l'é n'euvra pitòst consistenta. A ven adéss ciamà "Sermon Subalpengh" e as treuva ant la Biblioteca Nassional ëd Turin. A l'é n'archeujta 'd vintedoi sermon complete, coma coment a le leture dla liturgìa dl'ann. L'euvra a armonta al sécol ch'a fà dodes (i butoma na data d'arferiment: 1150 giusta përchè a l'é a metà, ma fòrse a l'é 'd quàich desen-a d'ani dòp). As pensa, fra vàire possibilità che a peulo esse rasonà, che a sia stàita scrita da un frà dël convent ëd San Solutor, opura dla Curia vëscovil. N'àutra ipòtesi che a l'é da consideré a l'é che a sia stàit ëscrivù ant la Prevostura d'Oulx, contut che sì as parlèisa (fòrse già) ël Provensal. Sòn a vnirìa da le paròle dovrà, contut che la lenga dla scritura a sia sens'àutr Piemontèis e nen Provensal. Ël but dl'autur a smija che a fussa col ëd procuré n'utiss pastoral ai predicator, franch ant la lenga che la gent a capìa e a dovrava, che a l'era pì nen ël Latin (ël Consili 'd Tours ant l'813 a l'avìa già considerà costa necessità). La scritura a l'é lesta e dësgropà, e a mostra che l'autor as la gavava bin a scrive an volgar piemontèis, a la mira da fé pensé che costa a fussa nen la prima còsa che a scrivìa an volgar, opura che a l'avèissa sot man quàich àutr esempi. Sòn a vorerìa dì che d'àutri document 'd prima, scrit an volgar, a sio stàit perdù. Sì sota un cit esempi. Sì e là as treuvo 'd frase an Latin coma arferiment, parèj coma ancora adéss vàire predicator a buto 'ndrinta a sò sermon. ... prendì nos la petite volp qui catzun a mal nostre vigne, zo est: ne lor o consentì mia mas la lor defendì e lanzai lor las pere e catzai los de la vigna; car i las vasten e esterpen e catzen a mal. Vos qui devez varder la vigna, zo est Sancta Ecclesia, decartzai los heretis. E cum que los en catzaré? Cum lo flael de resticulis, zo sun le paròle de Christ qui dis: Domus mea domus orationis est, vos autem fecistis speluncam latrorum. La mia maisun si est maisun d'oraciun mas vos en avez fait balma de lairun ... Sti semon a conten-o già caràter spessifich dla lenga piemontèisa e paròle dovrà ancora ancheuj (pr'esempi, si dzora, la paròla "balma"). Lë studi 'd cost document a l'ha angagià e a angagia vàire avosà specialista dël mond. Ël document a arpòrta sicura la lenga dël temp, ma a leslo con bin d'atension a mostra 'dcò 'l caràter dla gent che a venta ch'a scoto 'l semon. Donca sò interesse a l'é nen mach lenghìstich, ma 'dcò literari. Natural che a l'é nen possibil, dal tést, armonté a la pronunsia dle paròle (problema comun a tuti j'antich document). [http://digilander.libero.it/dotor43/piem4.html] Jacques Le Long ant l’agn 1709, in “Bibliotheca Sacra Seu Syllabus Omnium Ferme Sacrae Scripturae Editionum Ac Versionum“, ant na miticolosa elencassion dle Sacre Scriture “an lenga vulgar”, aranda le edission provensaj, catalan-e, retiche e dla Valàchia, a parla dl’esistensa d’un manoscrit dël Testament Neuv “pedemontan”, scrivù apoprè ant l’agn 1500 e guernà a Zurigo, ma a l’é probàbil ch’as trateissa ‘d na còpia dovrà an Piemont dla version bìblica provensal, fàita dai valdèis Cost Testament Neuv piemontèis a l’era comprèis ant la lista dël 1740 dij lìber proibì da la Cesa catòlica roman-a. La prima version completa dël Testament Neuv an lenga piemontèisa a l’é stàita vorsùa e finansià da l’anglèis Charles Beckwith e a l’é parùa ant l’agn 1834. Cristian divòt dla Cesa Anglican-a, Beckwith a l’era ‘n coronel e peuj ‘n general dl’armada anglèisa. Aprèss avèj perdù na gamba a la bataja ‘d Waterloo contra Napoleon, a l’ha conossù l’epopea dij Valdèis e a l’é tant interessas-ne che a l’ha vorsù ven-e an Piemont e vive ansema lor. An coj temp-là ij valdèjs a l’ero na popolassion alpin-a ëd lenga provensal e tuta l’istrussion ch’a l’avìo e ij lìber (comprèis la Bibia) a j’era ‘n fransèis. Për motiv dla lor fej, ij valdèis a l’ero stàit perseguità e obligà a sté isolà ant le valade alpin-e a òvest ëd Turin. L’intension ëd Beckwith a l’era ‘d giuteje dla mira social, cultural e spiritual an fasendje conòsse mej ant l’Anghiltèra, sì che a podèisso arsèive arsorse finansiarie e d’àutra natura për mijoré la condission dla gent. Un-a dle còse che Beckwith a l’avìa a cheur a l’era che i valdèis (e nen mach lor) a comprendèisso bin la Bibia (e j’àutri liber d’istrussion) ant ij sò idiòma. Për còst motiv a l’ha ancoragià (e finansià) la publicassion ëd lìber (bibie e ‘d catechìsim) stampà a doi colòne, fransèis e provensal, e ‘dcò fransèis e piemontèis, e peuj (për ij Salm) piemontèis e italian. La publicassion d’un Testament Neuv tut an piemontèis, për Beckwith, a l’avìa ‘dcò ‘l but ëd argionze la gent dla pian-a (nen mach ij valdèis) e fé conòsse a tuti la Paròla ‘d Nosgnor. Për chiel, ël piemontèis a l’era, nopà, na sòrta ëd transission për fé che ij valdèis as dovertèisso dë manera missionaria anvers l’Italia. Le dificoltà ëd sto progèt a l’ero motobin grande, nen mach për l’oposission dj’autorità catòliche e dël govern dël Piemont, ma ‘dcò për le resistense dël “clergé vaudois” midem. Comsëssìa, ant la pian-a ij prèive catòlich a l’era nen ràir ch’a predichèisso an piemontèis, ma avèj na Bibia an piemontèis ant le man dla gente, gnanca a parlene: mach ij prèive a dovìo trasmëtte la conossensa “bin filtrà” dla religion autorisà da le gerarchie eclesiàstiche ‘d Ròma. Beckwith, anlora, a l’ha fidà ‘d fé la tradussion dël Testament Neuv an piemontèis a sò amì Enrico Geymet, pastor a Losan-na, fieul ëd Pietro Geymet, moderator e pastor dla Cesa valdèisa, ch’a l’era stàit ëdcò sota-prefet ëd Pinareul durant ël govern napoleònich. Geymet a l’è giutà da M. Bertè, pastor a La Tor dël Pèlis. Ant ël piemontèis ëd Geymet, nopà, an relassion al torinèis dl’época, a dominan forme pinareulèise, d’arcaism e ‘d contaminassion ch’a ven-o dal provensal e da l’italian, dzurtut andoa ‘l tradutor a conossìa nen ij termo tecnich dël lengage bìblich. L’ortografìa a dipend sìa da l’italian, sìa dal fransèis. Costa edission a comparìss la prima vòlta ant l’agn 1831, voltà ‘d manera fidel da la version fransèisa dël Martin. Sa tradussion a seurt an apoprè 1000 copie, completà da la Società Biblica Britannica e Forestèra (SBBF) ant l’agn 1834 e l’impression a l’é stàita coregiùa da Betckwith midem. Ant l’agn 1837, 2000 copie ‘d l’Evangeli ‘d Luca e ‘d Gioann, a l’ero sortìe, soagnà da l’istèssa società an doi colòne paralele con ël test fransèis. Costa edission a l’é stàita séguità ant l’agn 1841 da la version piemontèisa dij Salm, an sel fondament dla version talian-a dël Diodati. A causa dl’insistenta oposission dël clero catòlich-roman, coste edission a l’han nen, nopà, otenù cola sirculassion ch’a l’era stàita anticipà. An efet, la version dla SBBF a l’era ‘dcò stàita butà ant la lìsta dij lìber proibì. Malgré sta situassion, an col period, la toleransa dël govern dël Regn ëd Sardègna a l’ha consentì che cola edission as podèissa caté ant le librerie ‘d Turin, e a l’ha trovà anteresse dzurtut antra le classe elevà. D’antlora as peudo conté s’ ij dil dla man version ëd tòch dla Bibia, comprèis ij tentativ ëd Milo Bré, antrapà da la Cesa catòlica ch’a considera nen ël piemontèis coma na lenga litùrgica “dignitosa” o convenienta. A-i é d’cò d’àutre preuve ‘d tradussion fàite da privà ch’as peudo trové an sl’Internet, ëd bon-a volontà, ma sovens nen pro bon-e da vàire mire. Ancheuj, për ël moment, a resta la re-impression (1986) del Testament Neuv dël mila otsent, soagnà për l’editriss valdèisa Claudian-a. Col piemontèis-là, nopà, as peul nen consideresse adat a l’usagi piemontèis modern e a sarìa da butè al temp d’ancheuj. Na neuva tradussion del Testament Neuv a l'é stàita realisà da Pàul E. Castlin-a e Majo Galin-a, e as peul trovesse ambelessì: https://pms.wikisource.org/wiki/La_Bibia_piemont%C3%A8isa 'L Testament Neuv de Nossëgnour Gesu-Crist: tradout in lingua piemonteisa (1834) |
