Évariste Galois
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Matemàtich. La vita curta, satìa e tràgica d'Évariste Galois a l'ha anspirà lìber, drama e film. A nass a Bourg-la-Reine (Fransa) ij 25 d'otóber 1811, fieul ëd Nicolas-Gabriel e d'Adélaïde-Marie Demante. La gioventura[modìfica | modifiché la sorgiss]Fin-a a dódes agn l'ùnica soa magistra a l'é stàita soa mare; da cit Galois a componìa 'd vers e 'd diàlogh për amusé j'anvità ëd sò pare.
Ant ël 1823, a dódes agn, a intra an soa prima scòla, ël licéo Louis-le-Grand an Paris: con la preparassion clàssica ëd soa mare, sò prim ann dë scòla a l'é stàit tut afàit un sucess. A sëddes agn Galois a fa torna l'eror d'Abel e, për chèich temp, a chërd d'avèj trovà n'arzolussion elementar për l'equassion general ëd quint gré. Le delusion académiche[modìfica | modifiché la sorgiss]A faliss doe vire ël concors d'intrada a la Scòla politécnica, lòn ch'a sarà për chiel sorgiss d'ameiror për tut ël rest ëd soa vita; as conta che a lë scond esam a l'abia përdù la passiensa e tirà lë scancelin contra n'esaminator, Dinet. Ant ël 1828 a rancontra Louis-Paul-Émile Richard, professor ëd matemàtiche speciaj a Louis-le-Grand, ch'a arconòss ël talent dël giovo. Dël midem ann Galois a intra a l'École Normale Supérieure. Ël maleur a smija acanisse contra 'd chiel: un sò artìcol mandà a l'Academia dle Siense a l'é consignà a Cauchy për ch'a lo esàmina e chiel a lo perd; n'àotra soa memòria mandà a l'Academia dle Siense a l'é dàita a Fourier, ma chiel-sì a meuir sùbit dòp e gnun a treuva pì ël manuscrit. Pes che tut, sò pare as massa. La polìtica e la përzon[modìfica | modifiché la sorgiss]Soe delusion a lo posso sempe 'd pì vers l'angagg polìtich e ant ël 1830 as fà baré fòra da l'École Normale, apress avèj scrivù na dura litra a la Gazette des Écoles.
Restà sensa arsorse, a serca ëd duverté un cors privà ebdomadari d'àlgebra superior, ma a treuva nen d'anlev. La mòrt[modìfica | modifiché la sorgiss]Galois a meuir a Paris, séguit a 'n duel con monsù Pescheux d'Herbinville dont le càose a son nen tant ciàire, ma peul desse gropà a 'd rason polìtiche. An rendend-se cont ch'a sarìa nen dzorvivù, a l'avìa passà la neuit prima dël combatiment a scrive an pressa a sò amis Chevalier na litra andoa a l'ha arcujì soe idèje matemàtiche. A l'alba dij 30 ëd maj 1832, Galois a rancontra sò aversari an sël teren dël combatiment.
Ël doel a l'era a pistòla a vintessinch pass.
Galois a l'é stàit colpì a la pansa e lassà për tèra.
A neuv ore, un paisan ëd passage a l'ha mnalo a l'ospidal Cochin. Ant ël 1846 Liouville a l'ha rangià vàire memòrie e frament ëd manuscrit ëd Galois, ansema a la litra a Chevalier, e a l'ha pùblicaje an sò Journal des Mathématiques Pures et Appliquées. Sòn a l'ha përmetù a j'idèje ëd Galois dë spantiesse e d'arvelesse an tuta soa genialità. Sò travaj[modìfica | modifiché la sorgiss]An soa vita motobin curta, Galois a l'ha scrivù pòch: a l'ha lassà un cit nùmer ëd memòrie, për la pì part framentarie e incomplete, ma a l'é stàit un faitor d'idèje. Sò travaj prinsipal a l'é lë studi dle condission d'arzolubilità dj'equassion për radicaj.
A pronta le base ëd na teorìa general che a àplica an detaj a j'equassion dont ël gré a l'é 'n nùmer prim.
Al 1m ëd mars dël 1829, Galois a pùblica soa prima memòria, n'artìcol an sle frassion continuà anté ch'a dimostra un teorema elegant an sle rèis ëd n'equassion algébrica ëd grad qualsëssia. A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss] |
