Mòle Antonelian-a
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
  La Mòle Antonelian-a a l'é 'l monument sìmbol ëd Turin. A l'é na costrussion ardìa an mon, àuta 167,5 méter (un-a dle pì àute costrussion an muradura d'Euròpa), costruìa da Lissànder Antoneli a Turin an tra 'l 1863 e ël 1900. A l'é formà da 'n sòco massiss a base quadrà, ch'a vnisìa a taj për l'organisassion ëd j'ambient për l'originaria destinassion a sinagòga, dont as alva na vòlta a pavajon a sest aùss. Ansima a-i é un templiet a doi órdin ch'a cùlmina an na gulia sutila. La fassada a l'ha dëdnans un pronao ëd forma classichegianta. Antra la zòna ëd basament ëd la fàbrica e la covertura, a-i é na sòrt d'àut tamborn, un peristili esterior e, an sël coercc ëd chiel-sì, un pogieul për la manutension djë fnestron semi-sircolar duvertà a la base dl'àuta cùpola quadrangolar. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'era stàita comissionà për esse la gran Sinagòga ëd Turin, përchè a l'era pen-a stàita concedùa la libertà ëd religion a coj ch'a j'ero nen catòlich. Dël 1860 la comunità ebrea ëd Turin a l'avìa catà un teren ëd pòch pì grand che 2200 méter quàder an contrà dël Canon, cola che al di d'ancheuj a l'é contrà Montebel, për tireje su n'edifissi ch'a fussa leu d'orassion e sede pr'ëscòle e ufissi. La metodologìa antonelian-a[modìfica | modifiché la sorgiss]Për vàire agn, Antoneli a l'avìa studià un métod ëd revision dle struture murarie tradissionaj e vers la mità dël sécol a l'é rivà a definì na metodologìa, peui dita antonelian-a, motobin original. Costa-sì a consist ant ël rampiassé la muraja continua con na serie d'apògg isolà, o pivò, spatarà ëd fasson regolar. Costi pivò a son colegà antra 'd lor da arch e bande piate anté ch'as anrèiso le vòlte. Un sistema ëd tirant ëd metal anfonsà ant j'antërstissi dij mon a elìmina qualsëssìa posson originà da le vòlte e da j'arch. L'eliminassion ëd costi posson, an limitand le carie mach a le pression verticaj, a fa an manera che ël diàmeter dij pivò a peul esse arduvù al mìnim necessari. Parèj Antoneli a l'ha realisà sensa dovré dë struture metàliche, ancor tròp care a col temp, na strutura muraria a schéletr. La realisassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Antoneli a l'ha fàit modifiché 'l pròget për ëmné la costrussion a n'autëssa 'd 113 méter, ma për la comunità ebréa ij cost e ij temp ëd realisassion a restavo esagerà e anlora dël 1869 a son fërmasse ij travaj ën butand un coèrcc provisòri ëd tòla. Dël 1873 la comunità ebréa a l'ha peui fàit cambi con la sità ëd Turin ëd la Mòle contra n'àutr teritòri për edifiché soa sinagòga. Dapress a lòn, Antoneli a l'ha arpijà a travajé ën fasend na serie 'd modìfiche ch'a l'han ëmnà l'autëssa total a 146, 153 e a la fin dle fin a 167 méter. Da na mira finansiaria, la costrussion a l'é restà motobin greva për le pòvre finanse ëd na comun-a che ën avend përdù la qualìfica ëd capital a l'avìa pì nen vàire possibilità dë spende. A smija fin-a dròla ch'a l'abio anvestì tanti sòld ant un proget parèj, ma a l'é belfé che la motivassion a la fussa polìtica. La sità a l'era sentusse tradìa dal trasferiment ëd la capital a Firense e antra ij 22 e 23 dë stèmber dël 1864 la reassion dij soldà italian a l'avìa fàit 30 mòrt e squasi 200 ferì. A peul bin esse che bele con tuti sò sagrin finansiari ël goèrn ëd la sità a l'abia chërdù dë deje a la sitadinansa na chèich rason d'orgheuj e na chèich marca d'atension e rispet. Antoneli a l'é nen vivù 'sé da vëdde sò travaj finì, che a l'é mòrt dël 1888. Ël pròget comsëssìa a l'é restà an famija, e a l'é stàit portà a la fin da sò fieul Costans, ch'a l'ha ëdcò fàit posé an sël cò dla ponta na statua ëd tòla andorà ch'a vorìa arpresenté ël genio protetor ëd la patria e ëd ca Savòja, euvra dlë scultor Enrico Fumagalli. L'inaugurassion a l'é rivà dël 1889, ën contemporania con cola dla Tor Eiffel a Paris. Le doe sità, un-a anco' capital e l'àutra giumaj pì nen, a stabilìo parèj ansema ij primà d'autëssa për costrussion an fer e an mon. Antra 'l 1905 e 'l 1908 Anìbal Rigòt a a l'ha peui fàit le decorassion dl'andintra. Coste a son andàite dël tut dësblà séghit ai travaj ëd consolidament ancaminà dël 1930, ch'a l'han butà da 'ndrinta dij ranfòrs pì che vistos an ciman armà. Dël 1996 a l'é anandiasse n'àutra restaurassion, ch'a l'ha mnà a l'inaugurassion ant ël 2000 ëd la neuva sistemassion ëd la Mòle. Na crisi d'identità mai pì finìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Contut che a sò temp a l'avèisso arzolvù col dij finansiament, ël problema dla destinassion pràtica dla Mòle però a restava. Ël but ufissial dla comun-a a l'era col da fene un Musé dël Risorgiment e sòn a confermërìa 'l valor polìtich ëd l'operassion, ant un moment che an sità la popolarità dël process d'unificassion italian-a a l'era a sò mìnim. Comsëssìa, se 'l dafòra a l'era 'd coj ch'as fan motobin vardé, l'andrinta dla Mòle a l'era mach sempe na gran campan-a veujda, andoa che fé 's musé a l'é rivelasse nen possìbil. Chèich cita esposission ëd material risorgimental a l'é pro sta-ie, ma a l'ha mai podù deje 'n sust a l'euvra e da lì a pòch ël musé a l'é peui tramudasse a Palass Carignan. D'àutra part, dapress al trasferiment ëd la capital la midema crisi ëd mancansa 'd destinassion urbanìstica a 'l l'avìa la sità antrega (dzortut Piassa Statù, nàita për ospité j'ambassade foreste e restà pendùa për aria), e ant ël maleur general ël problema dla Mòle a l'avìa nen la precedensa për gnun. Për via 'd sossì për pì che mes sécol l'edifissi a l'é restà an bon-a sostansa veujd e pòch ò nen dovrà. Soa prima aplicassion pràtica stabil (dj'agn 1960) a l'é stàita n'assenseur ch'a men-a la gent ansima a la cùpola (85 méter ëd dislivel) për vardé la sità da 'nt l'àot, con vista panoràmica dj'Alp. Contut ch'a fussa nen 'sé da giustifiché n'euvra parèj, a l'é stàita n'idèja ch'a l'ha motobin ancontrà, e l'assenseur a l'é vnùit a esse na part constitutiva dl'edifissi e dl'idèja che la gent a 'n n'ha. As peul disse che për dontré generassion ëd turinèis Mòle e assenseur a sio stàit bele che sinònim. A l'é mach da chèich agn che la strutura a l'ha trovà na soa destinassion finitiva: dal 2000 a la cudiss ël Musé dël cine. La Mòle an architetura[modìfica | modifiché la sorgiss]Belavans la costrussion a l'é rivelasse esagerà nen mach për ij prim comitent, ma 'cò për ël teren ch'a la ten sù, e motobin prest a l'han ancaminà a vni-ie fòra dij problema struturaj. Antant l'amzura dla base a l'é motobin cita për na strutura greva parèj, e dzortut ambelelì a-i ero ij bastion dla sità, fàit campé giù da Napoleon dël prinsipi dël 1800. A podrìa bin esse che na sessanten-a d'agn a fussa nen stàita 'sé për stabilisé 'l teren e che da lòn a sio peui na-ie ij moviment sot a la Mòle. Nàita për esse na costrussion nen catòlica, la Mòle a l'ha mantnù soa caraterìstica 'cò na vira che a l'avìa përdù sò but dë vnì na sinagòga. Ansima a la gulia an prinsipi a l'avìa la statua d'un geni alà, che peui a l'é drocà ant n'orissi. Sta statua a l'avìa n'anàlogh ant l'intrada dël palass dla Gasëtta dël Pòpol, andoa che an dzorapì a la pistava un capel da prèive, e vàire autor a dan la coincidensa coma na marca dl'anfluensa dij framasson ant sël Turin d'antlora. Na vira drocà, ës geni a l'é peui stàit cambià con na stèila a sinch ponte. Da na mira estética, as trata d'un monument ùnich, ch'a l'é malfé anquadré ant në stil particolar (miraco coma anàlogh as peul butesse pròpi mach la Tor Eiffel). Antant për soa forma e për lë stil dle decorassion, ma dzortut për la decision fòra via dë piassé n'euvra colossal parèj ant un pòst ch'a l'ha pa gnun ëspiassal dadnans për podèjla vardé. Orissi amportant[modìfica | modifiché la sorgiss]A-i son ësta-ie doi orissi amportant ant la stòria dla Mòle:
La Mòle an gràfica[modìfica | modifiché la sorgiss]La forma ùnica dla Mòle a l'ha mnà a dovrela viaman pì soèns coma sìmbol. An particolar, a l'é rafigurà ansima a:
Bibliografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
