Firense

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.


Firense
      
Stat:

Italia

Provincia: Sità metropolitan-a ’d Firense
Nòm 'n italian: Firenze
Coordinà: Latitudin: 43° 46′ 17′′ N
Longitudin: 11° 15′ 15′′ E

Mostra an sla carta
Autëssa: 50 m s.l.m.
Surfassa: 102,32 km²
Abitant: 383.083 (2016)
Comun dj'anviron: Bagno a Ripoli, Campi Bisenzio, Fiesole, Impruneta, Scandicci, Sesto Fiorentino
CAP: 50100, 50121–50145
Prefiss tel.: 055
Còdes ÌSTAT: 048017
Còdes fiscal: D612 
Festa dël borgh: 24 ëd giugn 


Sit istitussional

Firense (o Florensa, o Fiorensa; Firenze an italian) a l'é na sità dla Toscan-a ëd 365.966 abitant, capleugh dal region e dl'omònima provinsa.
Dal 1865 al 1870 a l'é stàita la capital dël Regn d'Italia.
A l'é considerà la patria dl'Arnassensa.

Geografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Firense a resta arlongh ël fium Arn, a n'autëssa ëd 50 méter, an sla broa oriental ëd na conca pian-a bordà dal mont Alban a òvest, ël mont Giòvi a nòrd e a sud le colin-e dëdnans a le montagne dël Chianti.
A l'é a na senten-a ëd chilòmeter dal mar.
Sò clima a l'é continental.

Demografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël dësvlup urbanìstich a l'é staje dzortut an sla riva drita ëd l'Arn.
Ant ël sécol passà la popolassion ëd Firense a l'ha avù n'ancrement assè sostnù. Apress na cita flession, séghit al tramud ëd la capital dël regn d'Italia a Roma, dël 1911 Firense a l'é rivà a 224.000 abitant, 305.000 ant ël 1931, 374.000 ant ël 1951, 436.500 dël 1961.
Costa chërsùa a l'é stàita motobin possà da l'evolussion econòmica e l'imigrassion conseguenta, dzortut ant j'agn 1950, an prevalensa dal rest ëd la Toscan-a.

Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]

Piassà ai pé dl'etrusch Fiesole e an sla via Cassia, ant la valada drua ëd l'Arn, Florentia a l'era na colònia ëd veteran roman, fondà dël 59 aGC. A l'avìa la strutura urban-a tìpica dle colònie: un card e un decuman ch'as crosiavo an corëspondensa dla piassa, e dle muraje dont ël perìmeter a dovìa esse d'apopré 2.000 méter. Le prime sistemassion urbanìstiche a dàito dl'época dl'imperator August (27 aGC-14 dGC). Pi tard a l'é stàita agrandìa con na piassa con un templi, n'anfiteatro, un teatro e tre stabiliment d'aque. Servìa da dle vie ëd comunicassion ramificà, a l'ha avù un fòrt dësvlup conòmich, già an época roman-a.
A l'ancamin dël IV sécol, l'imperator Dioclessian a l'ha fane la capital dla region ch'a fà set, constituìa da la Toscan-a e da l'Umbria.

L'advent dël cristianésim[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dij mërcant sirian a l'ha fondà le prima comunità cristian-e e batì dle cese a la bordura dla sità, arlongh la via Cassia. Dël 393 Ambreus, vësco ëd Milan e Pare dla Cesa, a consacra la cesa ëd San Lorens tanme prima sede episcopal.

L'Età ëd mes[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dla stòria ëd Firense dl'àuta età ëd mes as sa pòch.
Ël droché dl'Amper roman d'ossident e le lòte antra ij Gòt e ij Bisantin a marco l'ancamin ëd n'época ëd ruin-a e declin. La notissia ëd soa arzistensa a l'assedi dij Gòt a l'é nen sigura e legendaria cola ëd soa arcostrussion për euvra ëd Carl Magn.
Sota ij longobard e ij franch a l'é Luca ël sènter aministrativ dla Toscan-a. Le notissie a son pì bondose a ancaminé dal sécol ch'a fa X, ma a l'é mal fé separé la stòria dla sità da cola dj'òrgo teritoriaj e feodaj dont a l'ha fàit part: la Tussia longobarda e ël marchesà ëd Toscan-a.
Ancor dël sécol ch'a fa XI costa stòria a l'é angavignà a cola dle ca feodaj (a ancaminé da cola ëd Canossa, anvestìa dël tìtol marchional dal 1027 al 1115) e dle cese e comunità ëd monio lì davzin (San Salvi, Badìa, San Minià) o pì leugne (Camàldoli, Comba Ombrosa), protagoniste dle vicende dël perìod d'arforma dla Cesa e dla Lòta për j'anvestidure.

A l'é mach sota la tua dla dariera feodataria, la contëssa Matild, ch'a sern Firense tanme sede ëd sò goern, ch'as duverta na neuva época ëd dësvlup coltural. A parte da la mità dël sécol ch'a fà XI la sità a conòss na sòrt ëd pre-Arnassensa, con la costrussion d'edifissi parèj dël batisteri ëd San Gioann e dla cesa ëd San Minià al Mont.
Dël 1067 a l'é rivà a Firense da Comba Ombrosa Giovanni Gualberto, animator dij batibeuj s-ciopà contra ël vësco Mezzabarba (un pavèis acusà ëd simonìa).

La comun-a fiorentin-a[modìfica | modifiché la sorgiss]

Apress la mòrt ëd Matild, Firense a l'é alvasse al rangh ëd comun-a lìbera.
Dël sécol ch'a fa XII a l'é rivaje un dësvlup urban dësmisurà, tant lest che dël 1172 a l'é staje da manca ëd tiré su na neuva sinta ëd muraje, ch'a pijava andrinta ëdcò le borgià chërsùe an sla riva gàucia dl'Arn, gionzùe al rest ëd la sità dal Pont Vej, e ch'a sircondava na surfassa ëd 7.500 are nopà dle 2.400 ëd prima.
La composission sossial dla neuva nos urban-a a l'era varià: nòbij imigrà daj castej dla contà, mërcant, artisan. A l'ancamin a l'é stàita la noblëssa sitadin-a, gropà ansema ant la sossietà dle tor a avèj la preminensa e ël contròl ëd la vita e dj'ufissi sitadin, ma assè an pressa sò pèis a l'é stàit balansà da col dle fòrse borzoà e sitadin-e emergente. Sòn as armarca ëdcò ant la stòria dj'anstitussion sitadin-e, con ël passage da la comun-a consolar (magistradura riservà ai nòbij, mansionà për la prima vira ant ël 1134) a cola podestaril, rivà antra la fin dël sécol ch'a fa XII e l'ancamin ëd col apress. Ël podestà, che a l'achit a l'era un sitadin ma peui a vnisìa da fòra, a l'avìa ël ròl d'àrbiter antra le vàire fassion e class sitadin-e.
Tutun, tòst ëdcò cost echilibri a l'é modificasse antramentre che con ël dësvlup dj'inissiative bancarie (ël pòpol), j'art a dventavo la fòrsa dominanta.
Ël prim pass an sa diression a l'é rivà dël 1251, con ël goern dël prim pòpol e l'anstitussionalisassion dël neuv ufissi ëd capitani dël pòpol; ij pass apress a son ëstàit fàit dël 1282, con l'assunsion direta dël goern ëd la sità da part dij prior dj'art magior, e 1295, con j'Ordinament ëd giustissia ëd Giano della Bella. Ancarià ëd feje rëspeté a l'era ël gonfalonié ëd giustissia, un neuv ufissi ch'a l'ha mandà an second pian coj dël capitani dël pòpol e dël podestà.
Parèj, a la fin dël Dosent la constitussion anterior ëd Firense a l'era bele che precisà: a l'era caraterisà da ufissi ch'a cangiavo ëd man fòrt soèns (ij prior a restavo an caria mach doi mèis) e da na fòrta prevalensa dël pòpol e j'art. Sìmbol d'ës cangiament polìtich e sossial a resta Palass Vej, dont la costrussion a l'é ëd cost perìod, e dont la tor, an alvandse pì an àut dle vàire tor gentilissie ch'a-i ero antlora an sità, a vorìa fortì franch la primassìa dël pòpol e dla comun-a ansima a j'anteresse privà.
A parte dal 1248 a ancaminavo ij travaj për na tersa e pì amplia sinta ëd muraje: 8,5 chilòmeter ëd fortificassion, con stantetré tor e quìndes gran pòrte, ch'a sircondran Firense fin-a a la fin dël sécol ch'a fà XIX.

Da banda dël process ëd consolidassion a l'anterior, a l'esterior a andasìa anans la lòta pr'ëspantié ij termo dla contà e për garantì a Firense ël contròl dle vie stradaj e ëd fium.
Sòn a l'é ancaminasse dël 1125, con la conquista e la distrussion ëd Fiésole e a l'é andàit anans durant ël sécol ch'a fa XII con vàire assion contra la feodalità sërvaja dij Guidi e dj'Alberti e contra ij sènter davzin: dël 1182 a l'é stàit sogetà Empoli, sènter amportant an sël cors bass ëd l'Arn, vers Pisa.
Séghit a coste vitòrie, Firense a l'é trovasse amplicà viaman ëd pì ant la granda polìtica antërnassional, anté ch'a l'ha formasse passin passet soa caraterisassion ëd sità guelfa.

Ant ël sécol ch'a fà XIV, j'euvre ëd Giotto e ëd Dante a dan l'andi a na neuva era artìstica, motobin drua. Ës sécol a l'é ëdcò marcà da j'inondassion devastatris ëd l'Arn, da d'afrose famin-e e da d'epidemìe ëd pest arpetùe, dont cola dramàtica dël 1348-1349, ciamà la Gran Pest. Le tension sossiaj chërsente a menéo ant ël 1379 a l'arvira dij ciompi.

La Sgnorìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Séghit a costi eveniment, na partìa ëd famije fiorentin-e anfluente, dominà da j'Albizzi, a pija ij comand ëd la sità e a stabiliss la Sgnorìa, un goern oligàrchich.
Ant ël sécol ch'a fà XV na famija anrichìa da pòch, ij Médici, ansema comersant e banché, a ranfòrsa soa posission an fasend-se sosten-e dal pòpol. Sò cap, Còsim ël Vej, taparà via da la Sgonìa dël 1432, a torna an trionf doi agn pi tard, selebrà coma ël pare dla patria. A l'é l'achit dla cariera polìtica dla famija dij Médici. Sota Còsim ëd Vej, peui sò fieuj Pero e dzortut sò novod Lorens ël Fiamengh, Firense a dventa la cun-a dl'Arnassensa. Costa época, ch'a va dal 1420 al 1550, a l'ha produvù d'artista aprèj ëd Masaccio, Donatello, Brunelleschi, Leonard e Michelàngel.

Dal 1494 fin-a a soa esecussion dël 1498, ël duminican Savonarola con ij sò sermon a l'ha na gròssa anfluensa polìtica. Ij Médici a son torna taparà via da la sità, la constitussion a l'é modificà e a l'é formà un Gran Consèj ëd 1500 mèmber, fin-a a l'artorn dij Médici, dël 1512.
Da costa famija a-i seurto tre vësco ëd Roma: Leon X, Clement VII e Pio IV.

Apress un curt antërval republican, ij Médici a stabilisso torna soa potensa, con l'agiut dël vësco ëd Roma e dl'imperator. Dël 1531 a dvento duca ëd Toscan-a; Còsim I a l'é nominà granduca dël 1569. A la mòrt dël darié Médici, Gian Gaston, ël tìtol a passa a la ca d'Asborgh-Loren-a.

Capital dl'Italia[modìfica | modifiché la sorgiss]

Firense a dventa ëd fasson provisòria capital dël regn d'Italia dal 1865 al 1871, lòn ch'a bolversa an manera considerèivol ël sènter ëstòrich dla sità, che al di d'ancheuj a l'é delimità da na gròssa stra tangensial, al pòst dël murajon medieval.

Conomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

La strutura econòmica dla sità a l'é orientà al tersiari, bele che a-i sio ëdcò d'atività andustriaj amportante. Ël dësvlup andustrial e comersial ëd Firense, ant ël sens modern ëd se paròle, a l'é na còsa pitòst recenta ant ël dësvlupesse dle vicende stòriche dla sità.
Ant l'età ëd mes a-i é staje na granda richëssa econòmica mersì a l'evolussion dël travaj ëd lan-a e seda, al comersi e a j'atività bancarie ch'a son derivane.
Tutun già ant ël sécol ch'a fa XVI a l'é ancaminà la decadensa econòmica e polìtica, provocà daj cambiament polìtich a l'anterior e dal prevalèj dij sènter dl'Euròpa setentrional, dzortut alman e flamand, gropà ai tràfich atlàntich, rëspet a le sità mediteranie.

Al moment dla constitussion dël Regn d'Italia, Firense as trovava andaré rëspet a d'àutre sità dël regn.
La trasformassion ëd Firense ant la nos sentral ëd na gròssa àrea andustrialisà (anté ch'a son present dë stabiliment gròss e vàire asiende mojen-e e cite ëd tuti ij setor, ch'a l'é soèns mal fé dësserne da j'atività artigianaj pì genite) a l'é stàita assè lenta.

Le produssion pì amportante a son cole metalùrgiche, chìmiche, mecàniche, ëd materiaj òtich, d'utiss ëd precision, ëd meisin-e, d'angign e meinagerìa elétrich, téssij, dë scarpe e ròbe da vestisse, dla mobilia.
Gròssa amportansa ecònomica a-l l'han j'amprèise artisan-e, dont la bisoterìa, l'argenterìa e jë smalt, la brodarìa e ij pissèt, ij coram artìstich, le siràmiche, ël travaj dël màrmol e dla pera, ij mosàich, ël bòsch artìstich, ël fer batù e ël travaj dj'àutri metaj, dël véder e dla paja.

Da banda a n'ansem d'atività comersiaj a l'angròss e al detaj, ant la sità a l'é spantià na gran quantità d'atività tersiarie: cole esercità da lìber professionista, cole bancarie, dle suranse, finansiarie, ëd diression asiendal, e cole gropà a la coltura, tanme j'anstitussion d'anstrussion universitaria e dl'arserca sientìfica.
Gròss fenòmeno a l'é ël torism da tut ël mond.

Torism, comersi e andustrie a son giutà da 'n bon sistema ëd colegament ëstradaj e feroviari.

Monument, musé e leu d'anteresse[modìfica | modifiché la sorgiss]

Feste e manifestassion colturaj[modìfica | modifiché la sorgiss]

Përsonalità[modìfica | modifiché la sorgiss]

Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël sìndich a l'é Dario Nardella (dal 03/06/2014 - second mandà: 2019-).

Sità binele[modìfica | modifiché la sorgiss]

Firense a l'é binelà con:

Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]

Galerìa fotografica[modìfica | modifiché la sorgiss]