Ramon Llull

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Ramon Llull

Ramon Llull a l'era nassù a Palma 'd Maiòrca dël 1235 e a l'é mòrt ambelelì ai 29 ëd giugn dël 1315.<br A l'é stàit un filòsof, në scritor, un mìstic e 'n missionari 'd lenga e coltura catalan-a dël sècol ch'a fa XIII.
A l'é considerà coma un dji pare dël catalan literari, tant coma un dij prim a dovré na lenga romansa për fë ëd coment dzora la filòsofia e la siensa e an pì a l'ha scrivù 'dcò ëd romans. A l'ha 'dcò travajà an dovrand ël latin, l'àrab e l'ossitan.

La vita[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël pare 'd Ramon Llull a l'era stàit servidor dël re Giaco I d'Aragon-a e për lòn a l'avìa arsèivù 'd tère ant l'ìsola 'd Maiòrca.

Dël 1257 a l'é mariasse con Bianca Picany; con chila a l'ha avu doi fieuj, ma dël 1262 a l'ha pijà la decision ëd fesse missionari e 'd converte j'ebreo e ij mussulman.

Dël 1263 a l'ha vendù tut lòn ch'a l'avìa, an lassand na part a soa fomna e aj sò fieuj, e a l'ha cangià vita. A l'é 'dcò catasse un servidor àrab për anprende da chiel la lenga ëd coj che a veuj converte a la vera chërdensa.

Dòp un romiagi a Santiago ëd Compostela a l'ha studià filosofìa, teologìa, medzin-a, latin, provensal e àrab; an pì a l'ha pijà tut lòn che a podìa da la coltura ëd cola época: Aristòtil, Platon, Agustin d'Ipon-a, Anselm d'Osta, Ricard ëd San Vitor e ij filòsof àrab. A l'ha scrivù na prima version ëd l'Ars Magna e 'l Lìber ëd la contemplassion ëd Dio.

Ciamà a Montpellier dal re Giaco II, a l'ha scrivù bele-lì l'Art dimostrativa; a l'ha fondà a Deià (Maiòrca) dël 1276 ël colegi 'd Miramar për preparé ij missionari dël fùtur trames a lë studi dle lenghe e'd soa Ars Magna.

Ancaminà soa cariera da missionari làich, a l'ha girà mesa Euròpa e dzoratut sle còste dël Mediterrani, ciamand agiut aj re e aj papa e an mostrand soa Ars Magna ant lë piasse e ant le università.

Dël 1295 a l'é dventà tersiari francescan a Assisi e dòp un cit viagi a Maiòrca dël 1300 a l'ha torna ancaminà a fé 'd viagi ch'a l'han portalo a Cipro, Armenia, Ròdi, Malta, Nàpoli, Génoa, Montpellier, Paris e ant ël nòrd ëd l'Àfrica. Ambelessì a ven butà an përzon; liberà, a l'é andàit a Pisa andoa a l'é restà dal 1307 al 1308, an seguitand a scrive.

Dël 1311 a l'ha partessipà al Concili 'd Vienne, andoa a l'ha ciamà sensa boneur ëd fé na crosià e 'd proibì l'averroism che për chiel a l'era n'eresìa. A l'ha torna tacà a viagé: agredì a Tùnis, a l'é squasi linsà e a ven ambarà ant na nave genovèisa fin-a a Maiòrca andoa a l'é mòrt dël 1315.

Për costa mòrt violenta a l'é stàit beatificà da Pio IX; soa festa liturgica a l'é 'l 30 ëd giugn.

Euvre[modìfica | modifiché la sorgiss]

J'euvre 'd sicura scrivue da Ramon Llull a son 243. Coste euvre, scrivue an àrab, latin e catalan, a son dedicà a la filosofìa, a la teologìa, a la mìstica, a la medzin-a, a le siense naturàj, a la fìsica, a la matemàtica, a la literatura e a la poesìa. Sò euvre pi amportant a son:

  • Ars magna
  • De levitate et ponderositate elementorum
  • Vita coetanea
  • Ars amativa
  • Fèlix o Llibre de meravelles
  • Llibre de l'orde de cavalleria
  • Llibre del gentil i dels tres savis
  • Llibre de contemplació
  • Logica nova
  • Ars generalis

Euvra literaria[modìfica | modifiché la sorgiss]

La pì famosa euvra literaria a l'é 'l romans Blanquerna, scrivù dël 1284, rich ëd ideje 'd vita e 'd spiritualità, andoa a-i son ij sò pian për l'educassion dij cristian e dij musulman; na session ëd l'euvra, ciamà Llibre de amic i amat, a l'é fàita da 365 metàfore an pròsa catalan-a ch'a parlo ëd l'arserca fàita da l'òm për avsinesse a Dio. Sota la mira lìrica j'euvre pi famose a son il Plant de nostra dona Santa Maria e 'l Desconhort i cant de Ramon, andoa Llull a trasforma 'l catalan da lenga popolar a lenga literaria (e ancora al di d'ancheuj a l'é lë scritor pì barbiss an costa lenga).

A l'ha scrivù ël Fèlix o Llibre de meravelles, apopré dël 1288, ch'a l'é na conta che a passa da la teologìa e le siense naturàj; a l'ha scrivù 'dcò un manual dzora la cavalarìa, ël Llibre de l'orde de cavalleria.

A l'ha 'dcò scrivù 'l prim manual ans l'educassion e l'istrussion dij cit ant na lenga romansa. Soa pedagogìa a l'ha 'l but ëd ruvé a la salvassion spiritual e a la cristianisassion d'infedej.


Filosofìa e teologìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Soa filosofìa a l'é influensà da Sant Agustin e dai francescan fin-a a la mira che a-i é pa na ciàira distinsion tra filosofìa e teologìa, ma a-i é na "sapiensa cristian-a", valadì un rassionalism apologètich. Llull a conòss Aristòtil mersì al filòsof àrab al-Ghazālī e da sta dutrin-a a l'ha anprendù 'l silogism, ma soa lògica a l'é pa cola scolàstica, formal e dëstacà da la teologìa, ma a l'é nomach un mojen për fé' d rasonament an sle vrità divin-e.

Coma Aristòtil, Llull a vorìa trové na siensa general ch'a sia bon-a a spieghé ij prinsipi 'd tute le siense.

L' Ars generalis, dël 1308, a l'é la redassion final ëd l' Ars compendiosa inveniendi veritatem o Ars magna primitiva, dël 1274; a veul esse la siensa màssima, cola da andoa a rivo tute j'àutre; a l'é pa na lògica, ma a l'é n'art ëd sërché. Llull a vorìa definì minca problema con na precision matemàtica: a part da l'ideja che minca preposission a peul porté a 'd tërmo e che ij tërmo a peulo porté a 'd prinsipi. Donca da la combinassion ëd tuti ij termo pì sempi ch'a-i son e da soa combinassion, as podran fesse tute le proposission vere ch'a esisto; a nass parèj l'art "combinatoria", art ch'a giuta a arcordé le nossion.

Ël Llullism[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dòp la mòrt ëd Llull a l'é seguità l'atività dij sò dissépoj, coma për esempi Tomas de Myésier an Fransa, ch'a publica L'electorium Remundi, anté ch'a deuvra 'l savèj 'd sò magister a la cosmologìa.

Ant ël '400 e ant ël '500 ël pì grand sucess ëd Llull ch'a l'é studìa da Nicola Cusano, Pico dla Mirandola e Giordano Bruno. Ij sò studi a l'ero considerà amportant dzoratut ant ël Rinassiment, época andoa l'enciclopedism a l'era n'esigensa motobin amportanta; da costa esigensa a son nàite coste euvre: ël De arte cyclognomica, 1569, ëd Cornelio Gemma, le Syntaxes artis mirabilis ëd Pedro Gregoire ëd Tolosa e l'Opus aureum, 1589, ëd Valerio de Valeriis.

Le ideje ëd Llull a-i saran ëdcò ant ël pensé ëd Cartesio e 'd Leibniz e donca a l'é ciàir che l'euvra 'd Llull a l'é stàita amportanta nen mach për la memotècnica ma 'dcò për la lògica e 'l lengagi.