Gottfried Leibniz

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Gottfried Wilhelm Leibniz

Gottfried Wilhelm Leibniz (o Leibnitz, von Leibniz) a l'é stàit filòsof rassionalista, matemàtich e òm dë stat. Sò pensé a l'ha avù n'anfluensa ancreusa ansima a tuta la filosofìa europenga ch'a l'é vnuje apress. A l'era nassù a Lipsia ël 1 ëd luj dël 1646 e a l'é mòrt a Hannover ij 14 ëd novèmber dël 1716.

La gioventura[modìfica | modifiché la sorgiss]

A vnisìa da na famija nòbila e coltivà e a l'é chërsù an n'atmosfera rica d'erudission: tre generassion ëd sò cé a l'avìo travajà për ël goern ëd Sassònia; sò pare e sò grand ëd mare a j'ero professor universitari. Anlevà da sò pare protestant ant n'atmosfera rica ëd sens religios, già da masnà Leibniz a dimostrava notèivoj capassità d'amprende; da cit a l'era stàit mandà a la scòla Nicolai ëd Lipsia e da cand ch'a l'avìa ses agn a passava bomben ëd temp a lese ant la biblioteca ëd sò pare.
Da sò pare, mòrt dël 1652, Leibniz a l'avìa ardità la passion për jë studi stòrich. A eut agn a l'ha amprendù ël latin; ancor prima ëd compie dódes agn a l'era bel fé për chiel lese an latin e a l'avìa ancaminà a studié ël grech. A l'era ëdcò bon a scrive dij vers an latin.
Apress esse formasse n'educassion dzortut umanìstica, a quìndes agn a intra a l'Università ëd Lipsia 'me student an drit, filosofìa (sota Jakob Thomasius) e teologìa, anteressand-se a problema 'd metafìsica. A oten ël bacelierà dël 1663 con la tesi De principio individui, anté ch'a difend la dutrin-a nominalìstica che l'andividualità a l'é constituìa da tuta l'entità o essensa 'd na còsa.
Durant ij prim doi agn a l'università a les un përfond d'euvre filosòfiche e a fa conossensa con le dëscuverte dj'ansidit filòsof naturaj dël temp: Kepler, Galilei, Descartes. An rendendse cont che costa neuva filosofìa a podìa pa esse capìa sensa conòsse la matemàtica, Leibniz a passa l'istà dël 1663 a l'università ëd Jen-a anté ch'a frequenta ij cors ëd matemàtica d'Erhard Weigel.
Rintrà a Lipsia a l'é torna dasse al drit.

Già ant ël prim perìod ëd soa produssion a-i son tant ëscrit ëd caràter giurìdich ('me Disputatio juridica de conditionibus, 1665; Disputatio de causibus perplexis in jure; 1666) che arserche ant ël camp ëd la lògica e dla matemàtica (Dissertatio de arte combinatorica, 1666). Dël 1666 la facoltà ëd Lipsia a j'arfuda la nòmina a dotor: la rason ofissial a l'é ch'a l'era tròp giovo. Antlora chiel a chita soa sità e a tramuda a Noremberga, andoa che an novèmber dël 1666 a passa sò dotorà a l'Università d'Altdorf con na memòria an s'un neuv métod, stòrich, ëd mostré ël drit (Nova methodo docendi discendique juris). An Altdorf a-j eufro na càtedra ëd drit, ma chiel a l'arfuda.

L'angagg pùblich[modìfica | modifiché la sorgiss]

Për tuta la vita Leibniz a cobia ai sò studi n'infatigàbil atività pùblica (dzortut polìtica e diplomàtica) che, bele che soens compagnà da na candidità utopìstica, a rendìa cont ëd soa vision fondamental dël savèj, conforma a la qual ël patrimòni dle conossense sientìfiche a dev avèj për but ël progress ëd la sossietà sivil. Sòn a s-ciairiss da na part l'anteresse ch'a l'avìa për j'inovassion tecnològiche gropà al dësvlup ëd la siensa (për esempi, a l'ha travajà chiel-midem a la progetassion ëd màchine për fé ij cont: soa calcolatris a podìa fé d'operassion pì complicà che cola ëd Pascal), da l'àutra jë studi da chiel ëmnà ant la filologìa e la storiografìa ch'a l'avìo d'amplicassion polìtiche, adressà a fortì l'unità stòrica e coltural ëd la nassion alman-a. An efet, da banda dj'ideaj universalista ch'a vëddìo ant la consiliassion religiosa un passage obligà për l'aprocesse dij pòpoj, Leibniz a cudìa ëdcò l'ideal dl'unificassion dl'Almagna.

An visitand Noremberga, a l'avìa fàit conossensa con Johan Christian von Boyneburg, ch'a l'era stàit prim ministr dl'eletor ëd Magonza; Leibniz a dventa consijé a la canselerìa ëd cort dl'eletor ëd Magonza dël 1667, cand a l'era andàit a smonje sò Nova methodo docendi discendique juris. Cost ancàrich a l'era l'ocasion ëd buté an pràtica sò ideaj polìtich. Soa atività a ancamin-a con l'ancàrich d'assistent a la revision dlë statù.
Dël 1669 la coron-a ëd Polònia a l'era vnùita vacanta e Leibniz a l'é stàit ancarià ëd sosten-e le rason ëd na candidadura alman-a. Antlora a scriv Specimen demonstrationum politicarum pro rege Polonorum eligendo, anté ch'a serca ëd dé na dimostrassion matemàtica ch'a l'era ant l'anteresse dla Polònia d'avèj ël cont ëd Neuburg tanme re; a la fin a l'é però elegiù un prinsi polonèis.
Ant në scrit dël 1670 Leibniz a possa për la creassion ëd n'antèisa për protege l'Almagna e a fortiss che jë stat europengh a dovìo dovré soa potensa nen an combatend-se an tra 'd lor, ma për conquisté ël mond nen cristian.
Soa atività pùblica a l'avrà sò pont pi àut ant ël 1672 con la mission diplomàtica mnà da chiel a Paris, su anvit dël segretari dë stat ëd Fransa, Simon Arnauld de Pomponne, për convince Luis XIV a conquisté l'Egit, arnonsiand parèj a l'anvasion dl'Olanda.

Ël perìod ëd produssion pì bondosa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Sò perìod a Paris, durà fin-a al 1676, a l'é stàit un faliment për soa mission diplomàtica, ma motobin drù da na mira filosòfica e sientìfica. A l'é an coj agn che Leibniz a fa conossensa con A. Arnauld e N. Malebranche, a aprofondiss ël cartesianésim (dont a dirà soèns ch'a l'é ël vestìbol dla verità, ma mach ël vestìbol) e a fa amicissia con Christiaan Huygens, ch'a armarca sò talent matemàtich e a l'ancoragia a studié. A ancamin-a antlora ël perìod pì fiamengh ëd soa atività ant la matemàtica e la fìsica.
Da gené a mars 1673 a fa un viage a Londra an mission diplomàtica për l'eletor ëd Magonza; a strenz amicissia con Oldenburg, segretari dla Royal Society, col chìmich Boyle e 'l matemàtich Pell. An avril a dventa mèmber dla Royal Society.
Rintrà a Paris as dédica, guidà da Huygens, a studi ëd geometrìa e a ancamin-a na serie d'anvestigassion ch'a lo menëran ant ël 1675-1676 a soa anvension dël càlcol diferensial e antëgral. Sò travaj a l'é publicà dël 1684; Newton a lo sospetrà d'avèj lesù sò manoscrit an sël càlcol diferensial e a-i nassrà na rusa su chi a l'avìa anventalo prima.

Dël 1673 a ancamin-a a travajé për ël duca Gioann Federich ëd Brunswick-Lüneburg, con ël qual a l'avìa corëspondù ëd tansantan.

L'artorn[modìfica | modifiché la sorgiss]

Dël 1676 ël duca a-j ciama ëd tramudé a Hannover, tanme bibliotecari ëd cort. An efet, ës travaj a l'era mach un pretest për podèj buté an tren vàire inissiative: fondassion d'arviste sientìfiche, anstitussion d'academie, progetassion d'arforme polìtiche e religiose. Leibniz as trasferiss, an passand prima për l'Olanda, anté ch'a rëncontra Spinoza, e a fa conossensa con Leeuwenhoek.
Për quarant'agn, e sota tre prinsi 'd fila, Leibniz a resta al servissi dla famija Brunswick, dont a l'é ëdcò ancarià dë studié la genealogìa, lòn ch'a lo ten fòrt ocupà e ch'a-j fa chité për un pòch sò travaj sientìfich. Lòn ch'a l'é riussì a fé sl'argoment a sarà publicà ant ël 1843. An costi travaj a stabiliss j'orìgin comun-e dle famije Brunswick e Este. La stòria ëd Brunswick midema a l'é stàit ël darié travaj ëd soa vita: a coata ël perìod 768-1005 e a l'é stàit anterompù da soa mòrt.
Dël 1682 a fonda l'arvista Acta Eruditorum.
Dantorn al 1686 a l'era ampegnà al proget d'unifiché torna le cese catòlica e protestante: ëd col ann a l'ha scrivù Systema theologicum anté ch'a serca ëd trové un teritòri comun ant lòn ch'a chërdo catòlich e protestant, ma as rend dlongh cont dle dificoltà. Gnanca l'àutr proget ch'a l'avìa ëd na reunion dle cese arformà e luteran-e a l'ha avù pì gran sucess.
Dël 1690 a l'é nominà bibliotecari a Wolfenbüttel dal duca Antòni ëd Brunswick-Wolfenbüttel. Ant ël 1699 a dventa mèmber ëd l'Academia dle Siense ëd Paris (prim mèmber ëstrangé), l'ann apress consijé dl'eletor ëd Brandeborgh. J'11 ëd luj dël 1700 a l'é fondà l'Akademie der Wissenschaften ëd Berlin, che chiel a l'avìa progetà e dont a dventa pressident a vita. Dël 1711 a l'é consijé segret ëd Pero ël Grand e dl'amperador Leopold d'Àustria e a l'é nominà baron dël Sacr Roman Amper.

La fin[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël darié perìod ëd soa vita, già dai prim agn dël Setsent, a l'é sombr. Ij sò rapòrt con la ca dij Hanover a j'ero vastasse e a l'era slontanasse da la comunità sientìfica për soa rusa con Newton. La Royal Society a lo acusava d'avèj copià. Si da na part a l'é vera che an soa memòria dël 1684 Leibniz a l'avìa pà mensionà Newton, bele s'a l'era a conossensa 'd sò travaj as pensa ch'a sia rivà an manera indipendenta ai sò arzultà, ch'a vnisìo da na vision teòrica pì spantià e dont la formulassion a l'era mej.

Ant ij darié agn a l'era vnùit malavi, ma a l'avìa goernà la fòrsa 'd travajé. A l'é mòrt sol e a soa sepoltura a l'é andaje mach sò segretari Eckhart. A l'era mai mariasse e a l'ha avù gnun-e masnà.

Dël 1883 a l'han alvaje na statua a Lipsia.

Sò caràter[modìfica | modifiché la sorgiss]

Leibniz a l'era bon a travajé tant e an pressa; ëdcò an camin ch'a viagiava a passava sò temp a arzòlve 'd problema matemàtich.
A l'é descrivù tanme moderà an soe costume, tolerant ma pront a dëscute. A-j piasìa arsèive j'onor e as dis ch'a fussa ëdcò tachign.

Soe contribussion sientìfiche[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël pensé ëd Leibniz a forma na totalità orgànica dont ij vàire aspet (lògica, metafìsica, matemàtica e via fòrt) a son colegà.

Matemàtica[modìfica | modifiché la sorgiss]

A l'adoss la formassion ëd Leibniz a l'era pà matemàtica. Apress sò rëncontr con Huygens, a les j'euvre ëd Pascal, Sluse, Grégoire de Saint-Vincent. Për Leibniz la matemàtica a resta pà mach n'utiss. So nòm a l'é dzortut gropà al càlcol diferensial e a l'anàlisi combinatòria.
Huygens a-j ciama ëd trové la soma dij nùmer triangolar: Leibniz a armarca che e a treuva parèj ch'a fa 2. Antlora as passion-a a lë studi dle serie numériche e a antërpreta j'arzultà ant ël quàder dj'arserche an sle quadradure, visadì ël cont ëd la surfassa ch'a sta sota na curva. Un dij sò arzultà, dle vire atribuì a James Gregory, a l'é che
Ij sò rasonament a stërmo lë bzògn d'un passage al lìmit e a ventrà speté fin-a al 1961 për che Robinson a daga na giustificassion sòlida a j'infinitesimaj, ant ël quàder dl'anàlisi nen standard.

Leibinz a l'avìa tavòta ël crussi d'esse bin capì e a l'é, ansema a Euler ël pì gran creator ëd notassion matemàtiche, ch'as deuvro ancor dël di d'ancheuj: a antroduv d - abreviassion ëd diferensa - për la diferensiassion, la notassion , ël sìmbol , ch'a l'é la litra s dij sò temp, inissial dla paròla latin-a summa. A l'é 'l prim a dovré ëd fasson sistemàtica ël pontin për la multiplicassion, ij doi pontin : për la division, e a l'é mersì a chiel e a Newton che l'usage dël sign = ëd Recorde a së spantia. A l'é 'l prim ch'a deuvra la paròla fonsion.
A studia j'equassion diferensiaj linear e për fé sòn a l'é 'l prim ch'a utilisa la nossion ëd determinant. Ant l'àlgebra a l'ha studià ij sistema d'equassion ëd prim gré. As dev ëdcò a chiel la fórmola dël multinòmi, dësvlup ëd .

Dël 1683 a dimostra che tuti ij nùmer dla forma a son divisìbij për k si k a l'é 'n nùmer prim.

Leibniz a l'é ëdcò anventor dël sistema binari, ch'a l'é a l'adoss dij modern ordinator.

Na metafìsica rassionalìstica[modìfica | modifiché la sorgiss]

Leibniz a arconòss na relassion d'isomorfism an tra pensé e lengage. Un dij problema ansima ai quaj as concentra 'd pì ant j'agn ëd soa gioventura, e che d'àutra part a restrà sempe al sènter ëd soa riflession, a l'é col ëd la costrussion ëd na lenga universal e d'un sistema universal ëd rasonament, visadì na lenga concepìa 'd fasson d'assossié sìmboj sempi a 'n cit ansem ëd concet sempi e d'esprime qualsëssìa concet pì complicà për mojen ëd sìmboj compless arzultant da 'd combinassion conveniente ëd sìmboj sempi.
A assòcia a minca concet primitiv un nùmer prim e a minca concet compòst ël prodot dij nùmer dij concet primitiv ch'a lo compon-o; ma ij sò travaj, nen publicà, a rivo nen a na conclusion anteressanta. Un-a dle rason ëd sò faliment a l'é che Leibniz as rendìa pa bin cont ëd le limitassion dla lògica clàssica e a l'era convint che tut rasonament giust a fussa traduvìbil për mojen dij silogism catalogà da Aristòtil.
Ës proget d'art combinatòria a pija na ciàira ispirassion da na tradission metafìsica (soens davzin-a a vision ëd natura esotérica e màgica) ch'a armonta a R. LLull e ch'a visa a arcostruì la strutura dl'univers antregh a parte da element o concet fondamentaj. La novità mnà da Leibniz a consist ant la rigorosa sistematicità dont a stabiliss l'ansem dij concet e soe relassion e, da na mira lenghìstica, ant ël tentativ ëd formalisé le laj sintàtiche ëd combinassion dij sign an arsercand d'algoritm convenient. Ant ës sens-sì l'arserca dl'ansidita caraterìstica universal as cobia con sò anteresse për j'aspet dij cont (an particolar dle dedussion) dla lògica e pr'ij procediment formaj dla matemàtica, dzortut ëd l'àlgebra: për chiel, a l'é la dedussion lògica e formal ch'a forniss na fondassion për la matemàtica.

An efet, l'idèja che ël pensé dl'òm a peula esse descrivù basand-se ansima a n'alfabet ëd sìmboj sempi regolà da liure sintàtiche rigorose a peul pà separesse da l'idèja ch'a esista un pur càlcol ëd le forme an general; parèj Leibniz a l'é mnà 'd na fasson natural a formolé n'esigensa ch'a sarà a la bas dij dësvlup ëd la lògica simbòlica moderna, visadì l'esigensa dl'assiomatisassion dël càlcol. Për Leibniz costa ampostassion a l'é nen limità a j'aspet lògich-formaj, ma a fa part ëd na vision dël real ch'a pògia tuta su na metafìsica rassionalìstica ch'a assigna a la realtà na strutura ideal ch'a coincid con l'essensa ëd . An efet, për Leibniz la lògica a l'é nen mach ars demonstrandi, visadì n'ansem ëd procedure ëd dedussion, ma ëdcò ars inveniendi, visadì na lògica dla dëscuverta e dl'anvension ch'a përmet d'intré andrinta a le còse. Parèj, l'arserca an sle proprietà formaj dla lògica e dla matemàtica a l'é da consideré part ëd na vision global ch'as fonda an sla metafìsica (e miraco ëdcò an sla teologìa).
A studia na teorìa dl'àlgebra dla lògica, antroduvand l'adission, la multiplicassion, la negassion e la class veuida; a s'anteressa antlora a le relassion astràite dont a studia simetrìa e transitività; a parla d'anclusion e ëd lòn che al di d'ancheuj as ciama na bijession.
Leibniz a contìnua nen si studi e da vej sòn a sarà sò aringret. A ventrà speté ël sécol ch'a fa XIX e ij travaj ëd Boole e de Morgan, e dël sécol apress coj ëd Whitehead e Russell, për dësvlupé costa branca.
J'idèje ëd Leibniz a l'han anfluensà ël programa logicista ëd Frege e le dutrin-e ëd Cantor. Un procediment diret e simbòlich ëd cost tipo për traté la geometrìa a l'é stàit anmaginà dël sécol ch'a fa XIX da Hermann Grassmann.

Filosofìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Leibniz a l'é, ansema a René Descartes e Baruch Spinoza (dont a pija bon-a part ëd soa filosofìa an sl'ética), un dij grand rassionalista dël sécol ch'a fa XVII. Soa filosofìa as arfà a la tradission scolàstica ma a antìssipa ëdcò la lògica e l'anàlisi moderne. As manifesta dnans ëd tut an sò otimism.

Dël 1670 a l'ha scrivù na monografìa an slë stil filosòfich, antrodussion a n'edission d'Anti-barbarus ëd Nizolius: esse precis e ciàir, a fortiss, a l'é lòn ch'a-i va ant lë stil filosòfich e la mej lenga për oten-e sòn a l'é l'alman.
La pì part ëd sò travaj filosòfich a armonta a j'agn an tra 'l 1690 e ël 1716 e për la prima desen-a d'agn ij sò scrit an sl'argoment a son dzortut djë sbòss preliminar.
Ij darié agn ëd soa vita a son dzortut amportant për soa corëspondensa con Clarke, anandià për ël desideri dla neuva argin-a d'Anghiltèra, a propòsit ëd Dé, l'ànima, lë spassi, la durà.

La stra lògica a la nossion ëd sostansa[modìfica | modifiché la sorgiss]

La conession an tra lògica e metafìsica a dà cont, almanch an part, dla liura an tra la teorìa dla proposission ëd Leibniz e ël concet ëd sostansa. Leibniz a arfuda la sostansa tanme estension, dagià che lòn ch'a l'é spantià as peul divid-se, mentre la caraterìstica essensial ëd la sostansa a l'é l'unità assolùa. A propon donca un concet ëd sostansa tanme sènter ëd fòrsa, ch'a trassend la dimension material dl'estension, combin ch'a n'é premëssa e fondament. Scond chiel tute le caraterìstiche dla natura estèisa (resistensa, moviment e via fòrt) a manifesto gnente d'àutr che l'assion ëd fòrse che, d'àutra part, a son nen ëmzuràbij dal pont ëd vista dl'estension corpòrea.
Conforma a Leibniz, na proposission a l'é vera cand ël predicà a l'é contnù ant ël soget. L'idèja ëd Leibniz a l'é che ël soget a l'é 'n concet ëd na complessità infinìa, visadì un concet ëd n'oget andividual për ël qual a-i é na quantità infinìa ëd predicà ver. Ël prinsipi ëd Leibniz dl'indissernibilità dj'idéntich a fortiss an efet che oget idéntich a l'han precisaman le mideme proprietà: na nossion andividual a l'é gnente d'àutr che l'ansem ëd tuti ij predicà ver për cola sostansa.
Leibniz a fa na distinsion an tra proposission necessarie (verità dla rason, visadì proposission dont la negassion a compòrta contradission, o proposission vere an tuti ij mond possìbij) e proposission contingente (verità ëd circostansa, visadì proposission dont la negassion a men-a nen a na contradission, o proposission vere an cost mond ma ch'a podrìo esse fàusse an d'àutri mond possìbij). Tutun, Russell a l'ha armarcà che la vision ëd Leibniz a portërìa a fortì che tute le proposission dla forma soget-predicà ch'a son vere a son ëdcò necessarie.

Le preuve dl'esistensa ëd Dé[modìfica | modifiché la sorgiss]

Për Leibniz a-i son quatr preuve dl'esistensa ëd Dé: l'argoment ontològich, l'argoment cosmològich, l'argoment ëd le verità eterne e l'argoment ëd l'armonìa preordinà.

L'argoment ontològich a pija la preuva ontològica d'Anselm d'Osta e a la completa con la dimostrassion dla possibilità ëd Dé definì tanme l'esse pì perfet.

L'argoment cosmològich a fortiss che al mond tut a l'é contingent, visadì a sarìa possìbil da na mira lògica che a esistèissa nen, e sòn a val ëdcò për l'univers antegr. Scond Leibniz, tut a dev avèj na rason suficenta e la rason suficenta për l'univers a na dev esse fòra e costa-sì a l'é Dé.

L'argoment ëd le verità eterne a l'é ch'a dev ess-ie na rason për tut ël mond contingent e la rason a peul nen esse 'dcò chila contingenta, ma a venta sërchela an tra le verità eterne, visadì cole afermassion ch'a son sempe vere. Coste verità eterne a son pensé ant la ment ëd Dé.

La mònad e l'armonìa preordinà[modìfica | modifiché la sorgiss]

Lòn che Leibniz a antend për nossion andividual a l'ha d'amplicassion amportante da na mira metafìsica. Da già che costa nossion a dev esse esaurienta, a na ven che conforma a Leibniz minca sostansa a l'é descrivìbil an manera autònoma e a forma parèj un mond a part, indipendent da minca àutra còsa, gavà che da Dé. A nass parèj ël concet ëd mònad, visadì na sostansa sempia, pà spantià, nen divisìbil, ch'a peul nen ësvanì e ch'a peul nen avèj na sorgiss natural, an podend mach ancaminé për creassion e finì anientà. Le mònad a son le sostanse andividuaj e sempie, sènter ëd fòrsa e d'atività, ant l'istess temp spirituaj e fondament ëd l'atività corpòrea. Ëd conseguensa a-i é nen manera dë spieghé 'me na mònad a peussa cangé o esse modificà an soa anteriorità da chèich àutra creatura: conforma a Leibniz le mònad a l'han pa dë fnestre a travers le quaj as peussa intré o seurte.
Peul desse che la negassion ëd l'anterassion causal an tra le mònad a fussa un tentativ ëd risponde al problema dij rapòrt an tra còrp e ment, problema gropà a col dl'armonìa preordinà. Conforma al concet leibnissian d'espression, na còsa a na esprim n'àutra cand ch'a-i é un rapòrt regolar e costant an tra lòn ch'as dis dl'un-a e dl'àutra. La prerogativa 'd na mònad a l'é pròpe d'esprime lòn ch'a la sirconda, d'esse un pont ëd vista an sl'univers antegr: a l'é vera che la nossion andividual a l'é autosuficenta e a comprend tuti ij predicà ch'a la rësguardo, ma an creand le vàire mònad Nosgnor a l'ha rispetà ij prinsipi lògich an tnisend cont dle compatibilità ressìproche. Da sì l'imàgin avosà dël creator paragonà a n'arlogé che, an fabricand ij vàire orlòge, a na dispon ij mecanism an manera da oten-e n'acòrd perfet.
Ij prinsipi che Nosgnor a l'ha rispetà an creand l'univers a son ëstàit da chiel sernù liberaman, ma d'àutra part e dagià che la perfession a l'é un-a dle caraterìstiche divin-e, Dé a l'ha crealo rispetand coj prinsipi che, si violà, a l'avrìo mnà a 'n mond contraditòri o caòtich. Tutun sòn a dà ancor nen cont ëd la rason përchè Nosgnor a l'abia creà pròpe cost mond, dagià che la ment divin-a a peul prevëdde na quantità infinìa d'àutri mond possìbij, mincadun sensa contradission. La rispòsta ëd Leibniz a l'é che ël creator a l'ha agì conforma al prinsipi dël mej, ch'a l'é ëd natura moral e pà lògica, lòn ch'a l'ha mnalo a serne ël mej dij mond possìbij: as trata ëd col mond ch'a conten la pì gran quantità d'essensa, ëd possibilità, visadì col anté ch'a-i é la pì gran quantità ëd còse compatìbij an tra 'd lor.
Parèj, lòn che Leibniz a ciama matemàtica divin-a e ch'a l'é paragonàbil a 'n càlcol combinatòri a l'ha mnà Nosgnor a serne col mond anté ch'a-i é la pì gran varietà ëd còse ant la manera pì sempia e eleganta. S'i pensoma ai diferent mond possìbij tanme a combinassion dë stat ëd còse, as peul antlora disse che Nosgnor a l'ha preveduje tuti e a l'ha sernù col ch'a l'é struturalman pì rich.

La libertà[modìfica | modifiché la sorgiss]

Costa vision a smonìa ëd dificoltà an relassion al problema dël lìber giudissi: 'me ch'a l'é possìbil buté d'acòrd la libertà përsonal e la previdensa ëd Nosgnor? Leibniz a fa diferensa an tra necessità e sicurëssa. La prima a l'é na nossion definìbil an dij termo lògich: a l'é necessari tut lòn dont la negassion a men-a a na contradission. Nompà, la sicurëssa a l'é mach na modalità gnoseològica: Nosgnor a l'é sigur an partensa ëd lòn ch'a-i ancapitrà, ma sòn a gava gnente a la libertà dl'òm an tra le vàire sernie ch'a son nen contraditòrie. Leibniz a pògia ël concet ëd libertà ansima a col ëd possibilità e, ant l'istess temp, ëd contingensa: a l'é për decret ëd Nosgnor ch'a l'ha soasì pròpe cost mond che le còse a son andàite parèj, e nen për na necessità lògica, tant a l'é vera ch'a sarìa ëdcò concepìbil un cors dj'event diferent.
A l'é parèj che Leibniz a sërca 'd fé front a j'aspet determinìstich ëd soa vision matematisanta dla creassion con na concession ativa dl'òm, an contraponend a j'ipòtesi fatalìstiche na vision che chiel a ciama cristian-a ëd destin: la fiusa dl'òm an Nosgnor a dev esse completa e lòn ch'a-i é 'd mej a l'é 'd vorèj lòn che chiel a fa.

Leibniz, tanme Spinoza, a fortiss che la libertà a consist a andé da press a la rason e la s-ciavensa a l'é andeje dapress a le passion. Ant l'amor un a treuva la gòj ant ël boneur ëd cheidun d'àutr e d'l'amor a-i ven-o la giustissia e la laj.

La mal[modìfica | modifiché la sorgiss]

Leibniz a dovìa dé na rason dl'esistensa dla mal ant ël mej dij mond possìbij. Con ës but, a marca na distinsion an tra tre qualità ëd mal: la mal metafìsica, o imperfession, vorsùa ëd fasson incondissionà da Dé tanme essensial a le creature; la mal fìsica, 'me 'l dolor, vorsùa 'd na fasson condissionà da Dé tanme punission o coma mojen për na bin pì granda; la mal moral, ël problema pì grand, che Leibniz a preuva a giustifiché an vàire manere, për esempi an fortend ch'a l'é mach permëttùa e nen vorsùa da Dé, përchè tutun un mond con la mal a resta mej ëd minca àutr mond possìbil. A venta però arconòsse che an costa manera Leibniz a dà pà na spiegassion convincenta dla chestion.

Soa vision ëd la natura[modìfica | modifiché la sorgiss]

An soa vision ëd la natura, che a consìdera tanme union ëd doi mond, col ëd j'òm e col dle còse, Leibniz a aceta l'ampostassion mecanicìstica dla fìsica dël Ses-sent, combin ch'a j'arconòssa nen d'esse l'ùnich livel possìbil d'arpresentassion, dagià che a peul dé cont mach dl'univers fenoménich. Da giovo Leibniz a aderiss ai prinsipi dla fìsica cartesian-a, dont as dëstaca viaman. Ant na litra dël 1669 a Jakob Thomasius a fortiss che la spiegassion mecànica dla natura për mojen ëd grandëssa, figura e moviment a l'é nen an contrast con la Fìsica d'Aristòtil, anté che chiel a treuva pi 'd verità che ant le Meditassion ëd Descartes. Tutun, an na monografìa dël 1668, a fortiss che coste qualità dij còrp a l'han da manca d'un prinsipi nen corporal, visadì Dé, për na spiegassion pì ancreusa.
An Hypotesis physica nova (publicà dël 1671), d'acòrd con Descartes che ij fenòmeno corpòreo a van ëspiegà a parte dal moviment, a dësvlupa na spiegassion mecànica dla natura fortend che l'adoss d'ës moviment a l'é n'éter fin, ch'a smija a la lus o pitòst ch'a la costituiss, che an penetrand tuti ij còrp a l'é sorgiss dij fenòmeno dla gravità, dl'elasticità e via fòrt.
A la laj cartesian-a dla conservassion dla quantità 'd moviment (prodot ëd massa për andi) Leibniz a contrapon la laj ëd conservassion dla fòrsa viva (o energìa: massa për ël quadrà dl'andi). Sòn a va pì d'acòrd con soa vision general dl'essensa dla materia tanme fòrsa, vision conforma a la qual la natura d'un còrp a consist nen an soa estension (concession cartesian-a dla materia tanme res extensa), ma an n'assion ch'as colega a soa estension: l'atività (sfòrs, o conatus) a l'é essensial a la sostansa. La materia a l'é concepìa tanme n'ansem d'angign infinitaman cit e minca angign a l'é 'n compless ëd mònad gropà ansema da na mònad dominanta; le realtà ch'i conossoma a son d'angign pì complicà ch'a arzulto da l'ansem ëd vàire angign particolar unificà da na neuva mònad dominanta superior, che ant l'òm a l'é l'ànima rassional. Da sì ëdcò sò arfud dla teorìa corporin-atomìstica dla materia (che a l'ancamin a l'avìa acetà), colegà a soa vira a la vision dla natura 'me continuità: ant l'univers a esisto nen ëd passage brusch da në stat a sò contrari, përchè a-i é na quantità infinìa ëd cite nuanse. Costa teorìa a l'é colegà da Leibniz a la dutrin-a dl'armonìa preordinà.
Oponend-se a Newton (che d'àutra part a acusava 'dcò ëd greva carensa filosòfica, përchè chiel-sì a arfudava ëd sërché na spiegassion metafìsica a la fòrsa gravitassional), Leibniz a bandon-a la vision dë spassi e temp tanme realtà indipendente: a dvento anvece fonsion ëd la fòrsa, anté ch'a l'é identificà la realtà sostansial pì genita. Lë spassi a l'é definì tanme órdin ëd le còse coesistente; ël temp 'me órdin ëd le còse an sequensa.

La gnoseologìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

An contraposission a Locke, conforma al qual tute le conossense a ven-o d'l'esperiensa, Leibniz a sosten la tesi dlë spoticism, fortend che ant l'ànima a l'é già presenta a livel potensial tuta la conossensa. Chila-sì as dësvlupa an passand da përcession disordinà e nen ciàire a idèje ciàire e vuajante. L'esperiensa a l'ha la fonsion, a travers la përcession, ëd dësvijé na potensialità ch'a l'é andrinta a la natura dl'ànima midema. Leibniz a sërca parèj ëd sodësfé le diferente esigense smonùe dal rassionalism e da l'empirism. Për cost tentativ ëd fé na sìntesi ordinà dle doe opòste tendense dla filosofìa moderna, bele che sensa sucess, a l'era stàit considerà un dij pì amportant precursor dl'idealism da la storiografìa ëd derivassion hegelian-a.
Për Leibniz ij gré dël process ëd conossensa a son: la sempia përcession, ch'a corispond a la sensibilità pura e tanme sòn a l'é mach virtualità dël conòsse, amprendiment nen ciàir, incossent dij dàit; ël passage a l'apërcession, ch'a l'é la cossiensa dle përcession, për mojen dla qual as passa da la scurità a la ciairor dl'antelet; l'ulterior atività dl'antelet ch'a dëssern j'element, ch'a forma la përcession già ciàira e a na capiss le conession. An tra atività conossitiva sensorial e anteletual a-i é na diversità essensial ëd livel, ma ëdcò perfeta continuità e unità (conforma al prinsipi ëd continuità che scond chiel a marcia ant ël camp ëd la realtà antrega). Për giustifiché costa continuità ant ël process dla conossensa, Leibniz a antroduv ël concet ëd cite përcession, ch'a son cole përcession ch'a intro a compon-e le përcession ciàire, bele che daspërlor a son nebiose e confuse. Donca coste përcession da na part a son già na conossensa, ma da n'àutra a-l lo son ancor nen. Parèj la continuità dla conossensa as giustìfica tanme passage progressiv, antern a la conossensa midema, da l'incossensa fin-a a la conossensa ciàira e distinta. Antlora le mònad as peulo ordiné an na gerarchìa determinà dal livel d'arpresentassion dël mond: da cole ch'a l'han n'arpresentassion dël mond pì confusa, fin-a a Dé, ch'a l'é la mònad màssima, cola ch'a l'ha l'arpresentassion dël mond pì ciàira e distinta. Minca mònad a l'é në specc ëd l'univers an soa totalità, ma mincadun-a da sò pont ëd vista.

Àutre contribussion[modìfica | modifiché la sorgiss]

La lista dle chestion dont a l'é anteressasse Leibniz a l'é dësmisurà.
Contribussion amportante soe a toco ëdcò la fìsica e la técnica, con d'antuission ch'a l'avrìo butà pì tard an biologìa, meisin-a, geologìa, probabilità, psicologìa e siense dl'anformassion. Sò scrit a toco soget ëd polìtica, drit, moral, teologìa (dël 1669 a scriv na difèisa dla dutrin-a dla Tërnità, contra Wissowatius), stòria e filologìa. A l'ha ëdcò scrivù ëd poesìe an latin.

A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]

Euvre prinsipaj[modìfica | modifiché la sorgiss]

  • Questiones philosophicae ex jure collectae (1664)

An cost'euvra Leibniz a consìdera la nossion ëd continuità an arferiment ai travaj ëd Francis Hotman.

  • Disputatio juridica de conditionibus (1665)
  • Disputatio de causibus perplexis in jure (1666)

A l'é 'n tentativ gropà al proget ëd tuta soa vita d'un simbolism e d'un métod ëd pensé arformà.

  • Dissertatio de arte combinatoria (1666)

A l'é considerà ël prim travaj ëd combinatòria.

  • Nova methodo docendi discendique juris (scrivù ant l'anterval ëd sò viage da Lipsia a Altdorf; stampà dël 1667, dedicà a l'eletor ëd Magonza)

A tenta n'arcostrussion dël corpus juris e a conten la prima arcognission ciàira dl'amportansa dël métod ëstòrich an drit.

  • Hypothesis physica nova (1671)

Monografìa an doe part an sël moviment tanme spiegassion dij fenòmeno corpòreo: la prima prima part, an sij moviment concret, a l'é dedicà a la Royal Society; la sconda, sij moviment astrat, a l'Academia 'd Paris.

  • De progressione dyadica (15 mars 1679)
  • Summum calculi analytici fastigium (dzèmber 1679)
  • Nova methodus pro maximis et minimis (1684)
  • Meditationes de cognitione, veritate et ideis (1684)
  • Brevis demonstratio erroris mirabilis Cartesii (1686)
  • Systema theologicum (1686, publicà dël 1819)
  • Specimen dynamicum (1695)
  • Essais de théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme, et l'origine du mal (1710)

A l'é l'ùnich sò travaj filosòfich complet, ch'a l'avìa ancaminà a scrive su arcesta dl'argin-a Carlòta ëd Prussia ch'a vorìa na réplica a Bayle ch'a sostnìa l'oposission an tra fé e rason.

  • La monadologie (1714)

Në sbòss ëd sò sistema, scrivù për ël prinsi Genio ëd Savòja.

  • Principes de la nature et de la grâce (1714)

Leibniz a travajava con pòca continuità e sistematicità a soe euvre, lòn ch'a n'ha rendune difìcil la publicassion. Soens ij sò travaj a son mach dë sbòss peui bandonà o ëd nòte provisòrie; mincatant as trata ëd litre amportante (indispensàbij për conòsse sò pensé).
Cola che miraco a l'é l'euvra filosòfica pì amportanta ëd Leibniz, Nouveaux essais sur l'entendement humain, anté ch'a dësvlupa soa psicologìa, a l'é concepìa da chiel tanme na crìtica motobin longa (apopré 500 pàgine) capìtol për capìtol dj' Essays ëd Locke; ma peui a arnonsia a publichela dòp che Locke a l'era mòrt.

Dël 1923 l'Academia dle Siense prussian-a a l'ha ancaminà n'edission completa ëd soe euvre, ancor nen livrà.